Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Kielcach

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 26 września 2024 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach, II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący: Sędzia Sądu Okręgowego Rafał Adamczyk

po rozpoznaniu w dniu 26 września 2024 r. w Kielcach

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa E. P.

przeciwko B. Z.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanej od wyroku Sądu Rejonowego w Kielcach z dnia 31 stycznia 2024 r., sygn. akt I C 1992/20

1. zmienia zaskarżony wyrok:

a) w punkcie I (pierwszym) w ten sposób, że zasądza kwotę 16509,50 zł (szesnaście tysięcy pięćset dziewięć złotych pięćdziesiąt groszy) z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 24 listopada 2017 r. do dnia zapłaty, zamiast kwoty 32822,16 zł (trzydzieści dwa tysiące osiemset dwadzieścia dwa złote szesnaście groszy) z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 24 listopada 2017 r. do dnia zapłaty, oraz oddala powództwo w pozostałej części;

b) w punkcie III (trzecim) w całości i zasądza od E. P. na rzecz B. Z. kwotę 74,78 zł (siedemdziesiąt cztery złote siedemdziesiąt osiem groszy) tytułem kosztów procesu, z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia następującego po upływie tygodnia od doręczenia powódce odpisu niniejszego orzeczenia;

c) w punkcie IV (czwartym) w ten sposób, że nakazuje pobrać kwotę 1921,62 zł (jeden tysiąc dziewięćset dwadzieścia jeden złotych sześćdziesiąt dwa grosze) zamiast kwoty 3658,69 zł (trzy tysiące sześćset pięćdziesiąt osiem złotych sześćdziesiąt dziewięć groszy);

d) w punkcie V (piątym) w ten sposób, że nakazuje pobrać kwotę 3901,48 zł (trzy tysiące dziewięćset jeden złotych czterdzieści osiem groszy) zamiast kwoty 1970,07 zł (jeden tysiąc dziewięćset siedemdziesiąt złotych siedem groszy);

2. oddala apelację w pozostałej części;

3. zasądza od E. P. na rzecz B. Z. kwotę 821 zł (osiemset dwadzieścia jeden złotych) tytułem kosztów postępowania apelacyjnego, z odsetkami ustawowymi za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego za czas od dnia uprawomocnienia się orzeczenia zasądzającego te koszty do dnia zapłaty.

ZARZĄDZENIE

doręczyć odpis wyroku:

- pełnomocnikowi powódki – adwokatowi Ł. Ś. (k. 203),

- pełnomocnikowi pozwanej – radcy prawnemu J. T. (k. 352).

Dnia 26 września 2024 r.

SSO Rafał Adamczyk

Sygn. akt II Ca 609/24

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 31 stycznia 2024 r., sygn. akt I C 1992/20, Sąd Rejonowy w Kielcach: (I) zasądził od B. Z. na rzecz E. P. kwotę 32822,16 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 24 listopada 2017 r. do dnia zapłaty; (II) oddalił powództwo w pozostałym zakresie; (III) zasądził od B. Z. na rzecz E. P. tytułem zwrotu kosztów procesu kwotę 3360,10 zł, wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się wyroku do dnia zapłaty; (IV) nakazał pobrać od B. Z. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Kielcach kwotę 3658,69 zł tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych; (V) nakazał pobrać od E. P. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Kielcach kwotę 1970,07 zł tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych.

Pozwana wniosła apelację od powyższego wyroku. Zaskarżyła to orzeczenie co do rozstrzygnięć z punktów I, III i IV, domagając się zmiany wyroku i oddalenia powództwa oraz zasądzenia na rzecz pozwanej kosztów procesu według norm przepisanych za obie instancje. Zarzuciła:

1. niewłaściwą ocenę charakteru prawnego umowy zawartej w dniu 29 czerwca 1998 r. pomiędzy F. P. a pozwaną;

2. błędne obliczenie kwoty zachowku, wynikające z przyjęcia jako podstawy obliczeń wartości nieruchomości z opinii biegłej Z. P. w wysokości 502586 zł, podczas gdy jest to wartość obciążeń w postaci służebności osobistej na rzecz F. i K. P.;

3. brak waloryzacji darowizny z 2001 r. w kwocie 9000 zł, otrzymanej przez powódkę od ojca.

W odpowiedzi na apelację powódka wniosła o oddalenie apelacji oraz o zasądzenie od pozwanej na rzecz powódki kosztów postępowania apelacyjnego według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja zasługuje na częściowe uwzględnienie.

Zarzuty dotyczące niewłaściwej oceny charakteru prawnego umowy zawartej w dniu 29 czerwca 1998 r. pomiędzy F. P. a pozwaną nie są trafne. Zaprzestanie działalności rolniczej wymaga zasadniczo wyzbycia się przez rolnika i jego małżonka własności i posiadania gospodarstwa, co może nastąpić na podstawie umów uregulowanych w kodeksie cywilnym (w tym między innymi darowizny czy dożywocia) albo na podstawie odrębnego typu umowy nazwanej, określonej w art. 84 i art. 85 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jednolity Dz. U. z 2024 r., poz. 90, ze zmianami; dalej powoływanej jako „u.u.s.r.”) jako umowa z następcą i umowa w celu wykonania umowy z następcą (umowa przenosząca własność gospodarstwa rolnego na następcę). Wybór rodzaju umowy prowadzącej do wyzbycia się gospodarstwa rolnego należy – w ramach obowiązującej swobody umów - do stron; jeżeli zdecydują się one na zawarcie jednej z umów przeniesienia własności gospodarstwa przewidzianych w kodeksie cywilnym, to wyłączona jest możliwość zakwalifikowania takiej umowy jako umowy z rolnikiem – następcą, co determinuje również prawne możliwości odzyskania przez rolnika gospodarstwa, w tym wyklucza rozwiązanie umowy w trybie art. 89 u.u.s.r. (por. między innymi wyroki Sądu Najwyższego: z 19 listopada 1996 r., III CKN 9/96, LEX nr 1635225; z 4 lutego 1997 r., III CKN 26/96, OSNC 1997/6-7/80; z 19 lutego 1997 r., III CKN 9/97, LEX nr 50765; z 24 czerwca 1999 r., III CKN 280/98, LEX nr 1211732; z 16 maja 2000 r., IV CKN 34/00, LEX nr 52440; z 25 września 2003 r., V CK 207/02, LEX nr 157320; z 24 czerwca 2016 r., II CSK 636/15, LEX nr 2080097; z 10 kwietnia 2019 r., IV CSK 327/18, LEX nr 2643241; postanowienia Sądu Najwyższego z 31 sierpnia 2021 r., IV CSK 113/21, LEX nr 3259891 i z 5 kwietnia 2022 r., I CSK 162/22, LEX nr 3418451). Umowa uregulowana w art. 84 i 85 u.u.s.r. ma w założeniu dwustopniową konstrukcję - jej pierwszym etapem jest umowa z następcą, a drugim, realizującym zamiar stron, jest umowa w celu wykonania umowy z następcą (mająca charakter rzeczowy). Umowa z następcą stanowi szczególny rodzaj umowy zobowiązującej do przekazania gospodarstwa rolnego, a jej wykonanie wymaga dodatkowego porozumienia stron, obejmującego ich bezwarunkową zgodę na niezwłoczne przejście własności (art. 156 k.c. i art. 157 § 2 k.c. w związku z art. 85 u.u.s.r.). Nie ma przy tym formalnych przeszkód, by obie te umowy zostały zawarte w jednym akcie notarialnym. Zakwalifikowania umowy jako darowizny nie wyklucza ustanowienie w tej umowie służebności mieszkania lub obciążenie obdarowanego poleceniem. Stosownie do art. 893 k.c., darczyńca może włożyć na obdarowanego obowiązek określonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem. Zgodnie z art. 888 § 1 k.c., przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. W przepisie tym ustawodawca, podkreślając element nieodpłatności jako istotny dla umowy darowizny, nie sprecyzował, czy częściowa odpłatność pozbawia świadczenie, a ściślej zobowiązanie się do świadczenia, charakteru darowizny. Zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie na gruncie art. 888 § 1 k.c. utrwalił się pogląd, że decydujące znaczenie należy przypisać zamiarowi darczyńcy. W związku z tym przyjmuje się, iż w każdej umowie, w której darczyńca zmierza do wzbogacenia obdarowanego kosztem swojego majątku (causa donandi), występują cechy darowizny, a jedynie pełna odpłatność - której brak w okolicznościach niniejszej sprawy - wyklucza darowiznę (por. wyrok Sądu Najwyższego z 1 kwietnia 2011 r., III CSK 206/10, OSNC - ZD 2012/B/25). Należy podkreślić, że nie tylko tytuł i forma umowy zawartej przed notariuszem B. M. w dniu 29 czerwca 1998 r. pomiędzy F. P. a B. Z., ale przede wszystkim wyraźna i jednoznaczna treść zawartych w § 3 umowy oświadczeń woli obu stron przesądza o charakterze tego stosunku obligacyjnego. Zgodnie z brzmieniem przywołanego postanowienia umownego, F. P. daruje B. Z. bliżej opisaną nieruchomość, a B. Z. oświadcza, że darowiznę przyjmuje (k. 266). Są to essentialia negotii, konstytuujące niewątpliwie umowę darowizny. Nie ma tu mowy o gospodarstwie rolnym, lecz o nieruchomości; w akcie notarialnym nie wymieniono żadnych przepisów u.u.s.r. W orzecznictwie zasadnie podnosi się, że nawet odwołanie się w umowie darowizny do przepisów ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników – wskazujące na motyw umowy - nie oznacza, iż jest to umowa z następcą, przewidziana przepisami tej ustawy. Ustawodawca nie uzależnił także kwestii doliczania darowizn do substratu zachowku od celu, w jakim darowizna została dokonana. Nie ma znaczenia, czy darczyńca chciał w ten sposób uregulować sprawy majątkowe, czy uzyskać uprawnienie do renty bądź emerytury. Istotne jest, że zdecydował się na zawarcie umowy darowizny w kształcie przewidzianym w kodeksie cywilnym (tak Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z 30 marca 2011 r., III CZP 136/10, LEX nr 844761).

Skarżąca ma rację, że Sąd Rejonowy błędnie ustalił wartość nieruchomości darowanej B. Z. przez F. P.. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku wskazano, iż wartość nieruchomości położonej w miejscowości B., składającej się z działek ewidencyjnych o numerach (...), według stanu na dzień 29 czerwca 1998 r., a cen aktualnych, z uwzględnieniem obciążenia w postaci ustanowionej służebności wynosi 502586 zł – tymczasem z opinii biegłej Z. P. jednoznacznie wynika, że wymieniona kwota stanowi wartość obciążeń (służebności) na nieruchomości (k. 329), natomiast rynkowa wartość nieruchomości bez obciążeń wynosi 924400 zł (k. 328) – stąd prawidłowo ustalona wartość nieruchomości to 421814 zł (924400 zł - 502586 zł) (k. 362 – 363), a udział F. P. we współwłasności tej nieruchomości (1/2), który został darowany pozwanej, zamyka się kwotą 210907 zł (421814 zł : 2).

Zasadne są zarzuty apelacji co do sposobu zaliczenia na należny powódce zachowek darowizny dokonanej przez F. P. na rzecz E. P. w dniu 1 stycznia 2001 r. (k. 384), to jest przyjęcia w tym zakresie jedynie nominalnej kwoty darowizny – 9000 zł. Stosownie do art. 995 § 1 k.c., wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Przepis ten ma na celu zapewnienie jednakowej ochrony interesów wszystkich osób uprawnionych do zachowku i stanowi wystarczającą, szczególną i samodzielną podstawę do aktualizowania wartości darowizn dokonanych przez spadkodawcę. Nie ma racjonalnych argumentów, aby odmiennie traktować obdarowanych w zależności od tego, czy darowizna była dokonana w postaci rzeczowej, czy też w formie pieniężnej. Przedmiot darowizny musi być w ostatecznym wyniku postrzegany jako przypadkowy z punktu widzenia wartości, a istotne znaczenie należy nadawać rzeczywistej wartości darowizny, bez względu na jej postać. Pieniądz sam w sobie nie przedstawia wartości, decydującą rolę odgrywa jego siła nabywcza. Jeżeli pomiędzy datą darowizny a datą obliczania zachowku nastąpił znaczny spadek siły nabywczej pieniądza, to ustalenia realnej wartości darowizny w formie pieniężnej można - stosownie do okoliczności - dokonać, biorąc przede wszystkim za podstawę rzeczy, które można było w danych stosunkach nabyć za kwoty będące przedmiotem darowizny. Elementem porównawczym może być również zestawienie kwot pieniężnych, stanowiących przedmiot darowizn, z wartością majątku spadkodawcy w dacie dokonywania darowizn (por. uchwała Sądu Najwyższego z 1 sierpnia 1986 r., III CZP 34/86, OSNC 1987/7/93). W postanowieniu Sądu Najwyższego z 9 maja 2019 r., II CSK 545/18, LEX nr 2675153, podkreślono, że zadaniem sądu w konkretnej sprawie jest wybór najlepszego miernika dla ustalenia realnej wartości darowizny i nie należy wykluczać możliwości przyjęcia w tym zakresie wartości nieruchomości nabytej za środki będące przedmiotem darowizny. Zdaniem Sądu Okręgowego, odpowiednią metodą uaktualnienia wartości darowizny pieniężnej otrzymanej przez powódkę w dniu 1 stycznia 2001 r., będzie mechanizm zaproponowany przez skarżącą (którego nie zanegowano w odpowiedzi na apelację), polegający na odniesieniu kwoty 9000 zł (stanowiącej darowiznę celową, za którą powódka kupiła nieruchomości – por. zeznania E. P. - k. 398) do wartości nieruchomości darowanej B. Z. przez F. P., określonej w § 4 aktu notarialnego z 29 czerwca 1998 r. (w niewielkim odstępie czasowym - 2,5 roku przed darowizną na rzecz powódki) na 372000 zł (bez obciążeń - k. 266). Kwota 9000 zł stanowiła 2,42 % wartości darowanej nieruchomości. Obecna rynkowa wartość nieruchomości bez obciążeń wynosi 924400 zł, a 2,42 % tej kwoty to 22370 zł, która to suma odpowiada aktualnej wartości przysporzenia dokonanego przez spadkodawcę na rzecz powódki w dniu 1 stycznia 2001 r. Nominalna kwota 9000 zł, zaliczona przez Sąd pierwszej instancji na należny E. P. zachowek, odzwierciedlałaby nadal - wbrew unormowaniu z art. 995 § 1 k.c. - wartość darowizny według cen z dnia jej dokonania, a nie z chwili ustalenia zachowku.

Wyliczenie zachowku przez Sąd Okręgowy przedstawia się następująco:

- udział spadkowy stanowiący podstawę obliczenia zachowku (art. 991 § 1 k.c. w związku z art. 931 § 1 k.c.) wynosi - zgodnie z ustaleniami Sądu Rejonowego - 1/6 (1/2 x 1/3);

- substrat zachowku (wartość majątku spadkowego pomniejszona o długi spadkowe): F. P. za życia rozdysponował całym swoim majątkiem poprzez dokonanie darowizn na rzecz dzieci; w tej sytuacji podstawę obliczenia zachowku stanowi wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę, bowiem zachodzą podstawy ich doliczenia, określone w art. 993 - 995 k.c. (por. wyrok Sądu najwyższego z 7 lipca 1964 r., I CR 691/63, OSNC 1965/9/143); należy doliczyć zarówno darowiznę otrzymaną przez powódkę (aktualna wartość - 22370 zł), jak i przez pozwaną (aktualna wartość - 210907 zł); suma tych kwot wynosi 233277 zł;

- substrat zachowku pomnożony przez ułamek wyrażający udział spadkowy stanowiący podstawę obliczenia zachowku daje wysokość zachowku 38879,50 zł (233277 zł x 1/6); tę kwotę, stosownie do art. 996 k.c., należy pomniejszyć o wartość darowizny otrzymanej przez powódkę (22370 zł), czyli zaliczyć darowiznę na zachowek należny E. P.: 38879,50 zł - 22370 zł = 16509,50 zł.

Z przyczyn podanych wyżej, Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok w sposób wskazany w sentencji. Modyfikacji podlegało również rozstrzygnięcie o kosztach procesu zawarte w punkcie III zaskarżonego wyroku, bowiem powódka ostatecznie wygrała sprawę w postępowaniu pierwszoinstancyjnym w 33 % (16509,50 zł : 50000 zł). Koszty procesu poniesione przez E. P., wynoszące 7117 zł, obejmują: opłatę od pozwu w kwocie 2500 zł (k. 20a), opłatę skarbową od dokumentu pełnomocnictwa w kwocie 17 zł (k. 204), wynikającą z art. 1 ust. 1 pkt 2 oraz części IV załącznika do ustawy z dnia 16 listopada 2006 r. o opłacie skarbowej (tekst jednolity Dz. U. z 2023 r. poz. 2111), wykorzystaną zaliczkę na wydatki związane z opinią biegłej - 1000 zł (k. 238, 340) oraz kwotę 3600 zł - wynagrodzenie pełnomocnika powódki, w wysokości przewidzianej w § 2 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (tekst jednolity Dz. U. z 2023 r., poz. 1964, ze zmianami). Koszty procesu poniesione przed Sądem Rejonowym przez pozwaną wyniosły 3617 zł i złożyło się na nie wynagrodzenie pełnomocnika w kwocie 3600 zł (§ 2 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych - tekst jednolity Dz. U. z 2023 r., poz. 1935, ze zmianami) oraz opłata skarbowa od dokumentu pełnomocnictwa w kwocie 17 zł (k. 353). Powódce należał się zwrot kosztów procesu w kwocie 2348,61 zł (7117 zł x 33 %), a pozwanej - zwrot kosztów procesu w kwocie 2423,39 zł (3617 zł x 67 %). Po skompensowaniu tych kwot, pozwana powinna otrzymać od powódki zwrot kosztów procesu w kwocie 74,78 zł (2423,39 zł – 2348,61 zł). Odsetki od tej kwoty zostały zasądzone na podstawie art. 98 § 1 ¹ zdanie drugie k.p.c. Sąd Okręgowy zmienił także rozstrzygnięcia o nieuiszczonych kosztach sądowych, zawarte w punktach IV i V zaskarżonego wyroku i uwzględniając stopień przegrania sprawy przez każdą ze stron, na podstawie art. 113 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jednolity Dz. U. z 2024 r., poz. 959, ze zmianami) w związku z art. 100 k.p.c. nakazał pobrać na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Kielcach od pozwanej kwotę 1921,62 zł (33 % sumy nieuiszczonych wydatków, wynoszącej 5823,10 zł – k. 340, 375), a od powódki kwotę 3901,48 zł (67 % z 5823,10 zł).

W pozostałym zakresie apelacja podlegała oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie art. 100 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. Każda ze stron poniosła w postępowaniu przed Sądem odwoławczym wynagrodzenie swojego pełnomocnika w kwocie po 1800 zł (określone w § 2 pkt 5 w związku z § 10 ust. 1 pkt 1 powołanych wcześniej rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r.), a pozwana ponadto uiściła opłatę od apelacji w kwocie 1642 zł (k. 405, 420). Apelacja została uwzględniona w 50 % (16312,66 zł : 32822,16 zł). Po wzajemnym skompensowaniu kosztów postępowania apelacyjnego należnych obu stronom z tego tytułu, powódka winna zwrócić pozwanej kwotę 1721 zł (3442 zł x 50 %), a pozwana powódce - 900 zł (1800 zł x 50 %), ostatecznie zasądzone od E. P. na rzecz B. Z. koszty postępowania apelacyjnego wynoszą więc 821 zł (1721 zł - 900 zł). Odsetki od tej kwoty zostały zasądzone na podstawie art. 98 § 1 ¹ zdanie pierwsze k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c.

ZARZĄDZENIE

doręczyć pełnomocnikowi pozwanej – radcy prawnemu J. T. (k. 352) odpis wyroku z uzasadnieniem.

Dnia 2 października 2024 r.

SSO Rafał Adamczyk