Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Kielcach

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 listopada 2020 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący: SSO Magdalena Bajor-Nadolska

Sędziowie: SSO Cezary Klepacz,

SSO Anna Pać-Piętak

Protokolant: sekretarz sądowy Anna Głowacka-Dąbrowska

po rozpoznaniu w dniu 5 listopada 2020 r. w Kielcach

na rozprawie

sprawy z powództwa J. Ł. (1)

przeciwko M. F., C. F.

o zamianę uprawnień z umowy dożywocia na rentę

na skutek apelacji pozwanych

od wyroku Sądu Rejonowego w Ostrowcu Świętokrzyskim

z dnia 3 marca 2020 r. sygn. I C 335/17

1.  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie I (pierwszym) w ten sposób, że po słowach „wyprawienia pogrzebu” dodaje słowa „oraz prawa do mieszkania, światła i opału” a kwotę 919 złotych zastępuje kwotą 467 (czterysta sześćdziesiąt siedem) złotych i w pozostałej części powództwo oddala;

2.  oddala apelację w pozostałym zakresie,

zasądza od J. Ł. (1) na rzecz M. F. i C. F. solidarnie kwotę 331,50 (trzysta trzydzieści jeden 50/100) złotych tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.

II Ca 1045/20

UZASADNIENIE

Wyrokiem z 3 marca 2020 roku Sąd Rejonowy w Ostrowcu Świętokrzyskim zmienił uprawnienia objęte prawem dożywocia, wynikające z umowy sporządzonej 10 września 2001 roku przed notariuszem L. K., zarejestrowanej pod numerem Rep. (...), z wyłączeniem prawa wyprawienia pogrzebu, przysługujące J. Ł. (1) na dożywotnią rentę w wysokości po 919 złotych, płatną solidarnie przez C. F. i M. F., do dnia 10. każdego miesiąca, z odsetkami ustawowymi za opóźnienie na wypadek uchybienia płatności którejkolwiek z rat. W pozostałej części powództwo J. Ł. (1) oddalił i zniósł wzajemnie koszty między stronami. Nie obciążył żadnej ze stron kosztami sądowymi.

Sąd Rejonowy ustalił stan faktyczny, z którego wynika, że w dniu 10 września 2001 roku, przed notariuszem, J. Ł. (2) i M. Ł. zawarli umowę dożywocia z C. F. i M. F.. Zbywcy przenieśli na rzecz małżonków F. własność zabudowanej nieruchomości, położonej w O. przy ulicy (...) w zamian za dożywotnie zapewnienie zbywcom i ich osobie bliskiej – J. Ł. (1), dożywotniego utrzymania – przyjęcia jako domowników, dostarczania żywności, ubrania, mieszkania w całym domu, światła, opału i odpowiedniej pomocy w chorobie oraz zapewniania pogrzebu. Wartość nieruchomości została określona na 120 000 złotych, a wartość domu na 100 000 złotych. W chwili zawarcia umowy na nieruchomości wraz z jej zbywcami, zamieszkiwał powód J. Ł. (1). Na zawarcie umowy nalegali zbywcy. Pozwani mieszkali w swoim mieszkaniu i przychodzili do M. Ł. i J. Ł. (2), którzy byli schorowani, aby się nimi opiekować. Po śmierci M. Ł. w 2002 roku, zaostrzył się konflikt między J. Ł. (2) a powodem, na tle jego uzależnienia od alkoholu, w szczelności w związku ze sprowadzaniem obcych osób do mieszkania. Podczas narady rodzinnej, w której uczestniczyli też pozwani, wybrano dla J. Ł. (1) pomieszczenie na parterze z niezależnym wejściem, aby mógł być bardziej niezależny. Pomieszczenie było ogrzewane, pozwani przeprowadzili tam remont, wykonali podłogi, urządzili toaletę i wstawili kuchenkę gazową. Pozwani sprzedali swoje mieszkanie i przeprowadzili generalny remont całego domu. Powód jest osobą uzależnioną od alkoholu oraz choruje na schizofrenię paranoidalną. Często wracał do domu pod wpływem alkoholu, raz wywołał pożar. Powód miał własne mieszkanie na ul. (...), ale jego ojciec nie wyrażał zgody aby się tam wyprowadził w obawie o niekontrolowane picie alkoholu. W czasie wspólnego zamieszkiwania, pozwana proponowała powodowi pranie i żywienie ale nie chciał z tego skorzystać. W 2006 roku powód wyprowadził się do swojego mieszkania ponieważ chciał być niezależny. Do śmierci ojca w 2009 roku powód przychodził w odwiedziny do niego, a po jego śmierci coraz rzadziej, aż w końcu zaprzestał odwiedzin. Do swojego mieszkania powód nie wpuszczał pozwanych. Pozwani płacili za jego mieszkanie w latach 2006 – 2009, a następnie przestali z uwagi na własne problemy finansowe. Od 2012 roku strony nie utrzymują ze sobą kontaktów. C. F. jest osobą schorowaną, po zawale, zarabia obecnie 4000 złotych. M. F. cierpi na nerwicę lękową, pobiera emeryturę w wysokości 1200 złotych. Wartość świadczeń z umowy dożywocia wynosi 919 złotych miesięcznie, z wyjątkiem pogrzebu, którego koszt wynosi 4381 złotych.

Sąd Rejonowy oparł swoje ustalenia na zeznaniach świadków, dowodach z dokumentów i opinii biegłego.

Sąd Rejonowy uznał powództwo za uzasadnione w znacznej części. Od 2012 roku umowa dożywocia nie była realizowana w żadnym zakresie. Powód cierpi na chorobę psychiczną i jest uzależniony od alkoholu. Nie chce utrzymywać żadnych kontaktów z pozwanymi. Nie ma znaczenia, która strona jest odpowiedzialna za zaistnienie takiego stanu rzeczy ponieważ wystarczającą przesłanką zamiany świadczeń z umowy dożywocia na dożywotnia rentę jest niemożność pozostawania stron w bezpośredniej styczności. Między stronami istnieje konflikt, który uniemożliwia pozostawanie ich w bezpośredniej styczności. Wysokość dożywotniej renty Sąd Rejonowy ustalił na podstawie opinii biegłego na kwotę 919 złotych. Odpowiada ona wartości uprawnień określonych w umowie dożywocia. Roszczenie powoda nie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Zobowiązanie nabywcy nieruchomości w ramach umowy dożywocia ma charakter odpłatny i stanowi szczególną formę zapłaty za nieruchomość. Powód miał też prawo wystąpić o zamianę świadczeń na rentę. Wyłączeniu podlegało jedynie prawo do urządzenia pogrzebu. Sąd orzekł w oparciu o art. 913 §1 k.c.

Od tego wyroku pozwani wywiedli apelację. Zaskarżyli wyrok w całości i zarzucili: 1) naruszenie prawa materialnego – art. 913 §1 k.c. i art. 5 k.c. przez zamianę dożywocia na rentę, podczas gdy rozstrzygnięcie to jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, gdyż w sprawie wystąpiły okoliczności rażące, nieakceptowane w świetle powszechnie uznanych wartości, zważywszy na zeznania świadka K. P., który zeznał, że powód jest jego dożywotnikiem, któremu pomaga, dając mu wszystko to czego potrzebuje, powód ma zapewnione mieszkanie na ul. (...), co rażąco narusza powszechnie uznawane wartości, gdyż roszczenie powoda jest w świetle zasad słuszności bezzasadne, czego Sąd Rejonowy nie rozważył; 2) naruszenie prawa materialnego – art. 913 §1 k.c. przez przyjęcie, że nie można wymagać od stron bezpośredniej styczności, podczas gdy ze strony pozwanych istnieje wola wykonywania na rzecz powoda umowy dożywocia w formie ustanowionej z jego rodzicami, a powód z własnej woli zerwał z pozwanymi wszelki kontakt, w sposób sprzeczny z zasadami określonymi w art. 5 k.c., zaś powodowie dowiedzieli się o tym że cierpi on na schizofrenię dopiero 3 miesiące po zawarciu umowy; 3) nieuwzględnienie art. 5 ppkt b aktu notarialnego, w którym skapitalizowaną wartość dożywocia wyceniono na 3 150 złotych w skali roku, przy wartości rocznej dożywocia w kwocie 210 złotych i wieku powoda 47 lat oraz przy zastosowaniu mnożnika 15 z art. 13 ust.3 pkt 5 ówczesnej ustawy o podatku od spadków i darowizn; 4) naruszenie art. 5 k.c. przez przyznanie przez Sąd Rejonowy kwoty 919 złotych, podczas gdy zasady logiki i doświadczenia życiowego wskazują na to, że po 12 latach wartość renty przewyższy wartość rynkowa nieruchomości, a inaczej wartość dożywotniej renty przekroczy wartość uprawnień.

Skarżący wnieśli o zmianę wyroku i oddalenie powództwa.

Powód wniósł o oddalenie apelacji.

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Apelacja pozwanych zasługuje na częściowe uwzględnienie.

Po części zgodzić się należy z apelującymi, iż wyrok zapadł z naruszeniem art. 913§1 k.c. ale nie z powodu przekroczenia przez J. Ł. (1) zasad współżycia społecznego, co eksponują skarżący w zarzutach dotyczących zastosowania tego przepisu przez Sąd I instancji.

Art. 913§1 k.c. przewiduje możliwość dokonania w drodze orzeczenia sądowego zamiany uprawnień objętych prawem dożywocia na rentę, tylko wówczas gdy między dożywotnikiem a zobowiązanym wytworzą się takie stosunki, że nie można wymagać aby osoby te pozostawały nadal w bezpośredniej ze sobą styczności. Przy ocenie czy takie stosunki zaistniały nie ma znaczenia ich przyczyna. Słusznie Sąd Rejonowy wskazał, że mogą to być przyczyny obiektywne, subiektywne, zawinione lub niezawinione przez jedną ze stron umowy. Mogą to być jakiekolwiek przyczyny, nawet błahe. Ustawodawca kładzie nacisk na niemożność wymagania od stron aby pozostawały w bezpośredniej styczności, a jednocześnie podkreśla, że powody takiego stanu rzeczy nie mają istotnego znaczenia („z jakichkolwiek powodów”). Z żądaniem zamiany świadczeń z umowy dożywcie może wystąpić nawet ta strona umowa, która spowodowała sytuację niemożności pozostawania w bezpośredniej styczności. Ustalone przez Sąd Rejonowy i nie kwestionowane w apelacji okoliczności, wskazują na to, że przyczyny niemożności pozostawania w bezpośredniej styczności przez strony przedmiotowej umowy dożywocia leżą po stronie powoda, który to sam zadecydował o wyprowadzeniu się z domu, a wcześniej odmawiał korzystania ze świadczeń oferowanych przez pozwanych w postaci wyżywienia czy prania. Trudno oceniać to zachowanie w kategoriach winy z tej przyczyny, że powód cierpi na poważną chorobę psychiczną. Niewątpliwie to posiadanie własnego mieszkania oraz świadczenia rentowego, umożliwiło powodowi osobne zamieszkanie. Powód mieszka poza domem, w którym miało być realizowane dożywcie, od 2012 roku i od tego czasu strony nie utrzymują żadnych kontaktów. Powód kategorycznie odmawia powrotu na ulicę (...). Okoliczności te wskazują na wytworzenie się takich stosunków między stronami umowy, że nie jest możliwe wymaganie aby pozostawały w bezpośredniej styczności ze sobą. Przesłanki zamiany dożywocia na rentę zostały zatem spełnione. Powód ma prawo się tego domagać, a jego żądanie nie stanowi o działaniu w warunkach nadużycia prawa podmiotowego. Pozwani zawierając umowę dożywocia mieli świadomość tego, że uprawnionymi dożywotnikami są nie tylko zbywcy nieruchomości ale też ich syn. Przepis art. 908§3 k.c. zezwala na zastrzeżenie dożywocia także na rzecz osoby bliskiej zbywcy nieruchomości. Treść umowy o dożywicie w sposób nie budzący wątpliwości wskazywała na to, że nabywcy nieruchomości mają obowiązek zapewnić dożywotnie utrzymanie w jednakowym stopniu wszystkim wskazanym w umowie dożywotnikom. Trudno uznać za wiarygodne twierdzenia pozwanych, iż o chorobie psychicznej i alkoholizmie powoda dowiedzieli się 3 miesiące po zawarciu umowy. Przyjęcie dorosłego syna zbywców, który dodatkowo miał swoje mieszkanie, musiało być podyktowane szczególnymi okolicznościami, co do których nabywcy musieli mieć wiedzę w chwili zawierania umowy. Gdyby nawet pozwani dowiedzieli się później o alkoholizmie i chorobie psychicznej powoda, to nie mogą się powoływać na tę okoliczność choćby z tej przyczyny, że mieli prawo domagać się w stosownym czasie, rozwiązania umowy dożywocia na podstawie art. 913§2 k.c. Podkreślić należy, że pozwani w toku procesu, jak i w apelacji nadal deklarowali wolę przyjęcia powoda do wyznaczonego dla niego pomieszczenia na parterze budynku. Sam fakt wyrażania woli przyjęcia powoda na domownika i jego odmowa nie świadczy jednak o tym, że działania powoda są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Jak już wyżej o tym była mowa, miał on prawo wystąpić z żądaniem zamiany uprawnień z umowy dożywocia na rentę w oparciu o art. 913§1 k.c. Ponadto pozwani mieli świadomość jaki charakter ma umowa dożywocia i że przyjęte przez nich zobowiązania stanowią formę zapłaty za nieruchomość. Może ona przyjąć postać stałych świadczeń w naturze, a w przypadku zaistnienia podstaw do zmiany na rentę, postać świadczeń pieniężnych.

Ustalone przez Sąd Rejonowy i nie kwestionowane przez powoda okoliczności, dotyczące przygotowania dla niego pomieszczenia do zamieszkania, mają istotne znaczenie dla oceny, które uprawnienia powinny podlegać zamianie na rentę. Z uregulowania zawartego w art. 913§1 k.c. wynika, że sąd zamieni wszystkie lub niektóre uprawnienia. W razie sporu między stronami, decyzja należy do sądu, który winien uwzględnić interesy obu stron umowy, w szczególności rodzaj świadczeń oraz tło i charakter nieporozumień. Zwłaszcza w sytuacji gdy istniejące nieporozumienia nie stanowią przeszkody do korzystania przez dożywotnika z mającego odrębne wejście mieszkania, sąd może nie uwzględnić żądania dożywotnika i odmówić zamiany na rentę uprawnienia do zamieszkania. Niesporna jest okoliczność wyremontowania i urządzenia dla potrzeb zamieszkania przez powoda, pomieszczenia znajdującego się na parterze budynku mieszkalnego przy ul. (...). Pomieszczenie to ma niezależne wejście. Pozwani urządzili tam toaletę oraz zainstalowali kuchenkę gazową. Pomieszczenie to jest ogrzewane i oświetlane. Powód nie wykazał aby zajęcie tego pomieszczenia dla potrzeb zamieszkania w nim wiązało się z jakimikolwiek niedogodnościami. Sąd Okręgowy ma na uwadze, że z umowy o dożywocie wynika uprawnienie dożywotników do zajmowania całego domu, ale dotyczyło to wszystkich dożywotników (trzy osoby). Obecnie pozostał tylko jeden dożywotnik w osobie powoda i przeznaczone dla niego pomieszczenie czyni zadość postanowieniom umowy. Zgodnie z art. 911 k.c. prawo dożywocia ustanowione na rzecz kilku osób ulega w razie śmierci jednej z nich, odpowiedniemu zmniejszeniu. Skoro zatem pozwani nadal oferują powodowi to pomieszczenie, które jest ogrzewane i oświetlane, a powód nie chce z tej oferty skorzystać, to brak jest podstaw do zmiany tych uprawnień na rentę. Istotne znaczenie ma także fakt, że strony nie są skłócone. Powód nie wykazał takich okoliczności, które świadczyłyby o nagannym działaniu pozwanych wobec jego osoby. Wręcz przeciwnie, okoliczności sprawy wskazują na życzliwość pozwanych w stosunku do powoda i wolę wypełniania obowiązków wynikających z umowy o dożywocie, o czym świadczy przygotowanie pomieszczenia mieszkalnego z osobnym, niezależnym wejściem, płacenie przez pozwanych czynszu za lokal własny powoda przez trzy lata oraz próby odwiedzin powoda w jego miejscu zamieszkania, nieudane z uwagi na odmowę powoda wpuszczania ich do mieszkania. Odmowa zamieszkania w przygotowanym pomieszczeniu wynika zatem z woli powoda. Wybrał on swoje mieszkanie na ul. (...), a zatem ma tam zaspokojone swoje potrzeby mieszkaniowe. W ocenie Sądu Okręgowego brak było podstaw do zmiany wszystkich uprawnień z umowy o dożywocie na rentę. Z uprawnień tych należało wyłączyć prawo do mieszkania, światła i opału, które mogą być realizowane na nieruchomości objętej umową, bez konieczności pozostawania stron w bezpośredniej styczności. Tym samym po części zasadny jest zarzut apelacji dotyczący naruszenia art. 913§1 k.c.

Przedstawione wyżej okoliczności przemawiały za zmianą wyroku i zasądzaniem z tytułu renty, wynikającej z zmiany niektórych świadczeń z umowy o dożywocie, kwoty 467 złotych. Sąd Okręgowy uwzględnił interesy obu stron umowy. Interes pozwanych przejawia się w tym, że nie są osobami majętnymi i potrzebują środków na własne utrzymanie, w szczególności leczenie. Powód zaś ma własne mieszkanie oraz świadczenie rentowe przekraczające kwotę 1000 złotych. Wraz z zasądzoną rentą będzie w stanie zaspokoić własne potrzeby. Zamianie podlegały świadczenia polegające na dostarczeniu żywotności (314zł), ubrania (50zł) i opieki lekarskiej (103zł). Zgodnie z opinią biegłego, na której Sąd Rejonowy opierał swoje ustalenia, a która nie była przez skarżących kwestionowana, ekwiwalent tych świadczeń to kwota 467 złotych miesięcznie. Z zasądzonej przez Sąd Rejonowy renty w wysokości 919 złotych miesięcznie, wyłączeniu podlegał ekwiwalent świadczeń w postaci zamieszkania (312zł), światła i opału (140zł).

W pozostałym zakresie apelacja pozwanych podlegała oddaleniu jako niezasadna.
W szczególności nie można zgodzić się z zarzutem naruszenia art. 913§1 k.c. w zw. z art. 5 k.c. z uwagi na działanie powoda w warunkach nieakceptowanych powszechnie wartości, wynikających z tego, że powód jest obecnie dożywotnikiem K. P., który dostarcza mu wszystkiego co powód potrzebuje. Sąd Okręgowy nie miał podstaw do oceny postawy powoda w aspekcie zasad współżycia społecznego w związku z tak sformułowanym zarzutem, odnoszącym się do naruszenia prawa materialnego, ponieważ Sąd Rejonowy nie ustalił takiej okoliczności, na którą skarżący się powołują. W żadnej części pisemnego uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie pojawia się ustalenie dotyczące zwarcia przez powoda umowy o dożywocie z K. P.. Taki fakt wynika z zeznań K. P., przesłuchanego w charakterze świadka oraz z zeznań samego powoda, ale Sąd Rejonowy tego faktu nie ustalił, a apelacja nie zawiera zarzutów odnoszących się do oceny dowodów, w szczególności naruszenia art. 233§1 k.p.c. Zgodnie z art. 378 k.p.c. sąd drugiej instancji rozpoznaje apelację w granicach apelacji; w granicach zaskarżenia bierze pod uwagę nieważność postępowania. Granice apelacji stanowią przedstawione w niej zarzuty i wnioski. Rozpinając sprawę w drugiej instancji sąd nie jest związany zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, które w granicach zaskarżenia uwzględnia z urzędu, natomiast jest związany zarzutami naruszenia prawa procesowego (tak SN w uchwale (7) z 31.01.2008 r, sygn. III CZP 49/08, OSNC 2008/6, poz. 55). Sąd odwoławczy nie musi zatem odnosić się do naruszeń prawa procesowego nie wytkniętych w apelacji, nawet jeżeli miały one wpływ na treść rozstrzygnięcia. Skarżący może kwestionować prawidłowość ustalenia przez sąd pierwszej instancji stanu faktycznego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia, wyłącznie w ramach zarzutów naruszenia prawa procesowego. Jeśli zatem brak w apelacji wytknięcia takich uchybień, które sąd drugiej instancji mógłby zakwalifikować jako naruszenie prawa procesowego, to strona musi liczyć się z tym, że sąd odwoławczy związany będzie stanem faktycznym ustalonym przez sąd pierwszej instancji. Tak było w przedmiotowym przypadku, gdzie skarżący nie sformułowali żadnego zarzutu naruszenia prawa procesowego. W tej sytuacji Sąd Okręgowy był zobowiązany przyjąć za niewadliwe ustalenia dokonane przez Sąd Rejonowy, a ten nie ustalił aby powód przeniósł na rzecz K. P. własność mieszkania w zamian za dożywocie, ani też jakie uprawnienia dożywotnika nabywca realizuje. Brak było zatem podstaw do oceny zachowania powoda w związku z zawarciem przez niego umowy o dożywocie oraz jaki to ma wpływ na zakres obowiązków pozwanych wobec powoda, wynikających z umowy o dożywocie zawartej 10 września 2001 roku.

Nie zasługuje na uwzględnienie zarzut apelacji dotyczący nieodniesienia się przez Sąd Rejonowy do treści aktu notarialnego, obejmującego umowę o dożywocie, w zakresie wskazanej w nim wartości dożywocia. Wskazana w umowie wartość, niezależnie od tego, że dotyczyła ona wartości odnoszących się do poziomu cen z roku 2001, to nie może być uznana za wiążącą dla sądu, który ustala ekwiwalent świadczeń z umowy na chwilę orzekania w sprawie o zmianę uprawnień na rentę.

Mając na uwadze przytoczone okoliczności Sąd Okręgowy zmienił zaskarżony wyrok na podstawie art. 386§1 k.p.c. i zasądził z tytułu dożywotniej renty kwotę 467 złotych zamiast kwoty 919 złotych i w pozostałej części powództwo oddalił.

Apelacja nie zawierała zarzutów dotyczących rozstrzygnięć o kosztach sądowych i o kosztach procesu.

W pozostałej części apelacja została oddalona na podstawie art. 385 k.p.c.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie art. 100 k.p.c. w zw. z art. 391§1 k.p.c. Pozwani wygrali spór w postepowaniu apelacyjnym w 49%. Ponieśli koszty w wysokości 2550 złotych (750 zł opłata od apelacji i 1800 zł wynagrodzenie pełnomocnika), z czego 49% stanowi kwotę 1249,50 złotych. Koszty poniesione przez powoda w postępowaniu apelacyjnym odpowiadają wynagrodzeniu pełnomocnika 1800 złotych z czego 51% stanowi kwotę 918 złotych. Zasądzeniu podlegała zatem na rzecz pozwanych róznica w wysokości 331,50 złotych. Wynagrodzenie pełnomocników ustalono na podstawie §10 ust.1 pkt 1 w zw. z § 4 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. 2015 poz. 1800 ze zm.).

SSO Cezary Klepacz SSO Magdalena Bajor-Nadolska SSO Anna Pać-Piętak