Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Kielcach

POSTANOWIENIE

Dnia 14 stycznia 2025 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym:

Przewodniczący: Sędzia Sądu Okręgowego Mariusz Broda

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 14 stycznia 2025 r. sprawy

z wniosku M. C.

z udziałem A. K. (1), H. K., M. K. (1), T. K., W. K., J. Ł., E. S., J. W., K. K. (1), M. K. (2), A. K. (2)

o dział spadku i podział majątku wspólnego

na skutek apelacji wnioskodawcy M. C.

od postanowienia wstępnego Sądu Rejonowego w Kielcach

z dnia 8 lipca 2024 r. sygn. akt VIII Ns 167/23

postanawia: uchylić zaskarżone postanowienie wstępne.

Zarządzenie: odpis postanowienia doręczyć pełnomocnikom i uczestnikom – jak w zarządzeniu k. 994.

14.01.2025 r.

Sygn. akt II Ca 1530/24

UZASADNIENIE

Postanowieniem wstępnym z dnia z dnia 8.07.2024 r. Sąd Rejonowy w Kielcach ustalił, że nieruchomość oznaczona jako działka numerze (...), położona w C., objęta (...) z dnia (...)roku, wydanym przez Naczelnika Miasta i Gminy w C., (...), stanowi część gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadków po M. K. (3) i A. K. (3).

Podstawy faktyczne i prawne takiego rozstrzygnięcia Sąd pierwszej instancji przedstawił w pisemnym uzasadnieniu (k.938-942). Sąd Rejonowy w szczególności ustalił, że małżonkowie A. i M. K. (3) na nieruchomości nr (...), o pow. 0,0356 położonej w C., objętej (...) z dnia (...)r. prowadzili gospodarstwo rolne aż do swojej śmierci. W związku z tym Sąd pierwszej instancji wyjaśnił, że stosownie do art. 618 § 1 k.p.c. rozstrzygając spór o prawo żądania zniesienia współwłasności lub prawo własności sąd może wydać postanowienie wstępne, a w związku z tym był uprawniony do wydania postanowienia wstępnego, w którym uznał, że powyższa nieruchomość stanowi część gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadków po M. K. (3) i A. K. (3). Niezależnie od tego, Sąd pierwszej instancji stwierdził, że w judykaturze przyjmuje się, że wydanie postanowienia wstępnego jest dopuszczalne także w innych kwestiach niż te wymienione w art. 618 § 1 k.p.c., chodzi jednak o takie sytuacje, które odpowiadają hipotezie art. 318 k.p.c., co ma miejsce wówczas, gdy w sprawie działowej należy ustalić istnienie określonego stosunku prawnego lub prawa i zasądzić roszczenie, a sporna jest zarówno zasada, jak i wysokość.

Postanowienie wstępne zaskarżyła wnioskodawczyni. W wywiedzionej apelacji zarzuciła naruszenie art. 55 ³ k.c.; art. 5 k.c.; art. 684 k.p.c; art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 243 ² k.p.c. – w sposób szczegółowo opisany w treści zarzutów (k.949v.-950). W wobec tego wniosła o:

- zmianę zaskarżonego postanowienia wstępnego poprzez stwierdzenie w sentencji postanowienia wstępnego, iż działka (...) położona w C., objęta (...) z dnia 30.06.1976 r., (...) nie stanowi części gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadku po M. K. (3) i A. K. (3);

- zasądzenie od uczestników na rzecz wnioskodawczyni kosztów postępowania apelacyjnego.

Uczestnik T. K. w odpowiedzi na apelację wniósł o jej oddalenie oraz zasadzenie kosztów postępowania apelacyjnego według norm prawem przepisanych.

Pozostali uczestnicy nie zajęli żadnego stanowiska w postępowaniu apelacyjnym.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja o ile doprowadziła do uchylenia zaskarżonego postanowienia wstępnego, okazała się zasadna, chociaż nie z przyczyn z niej wynikających.

Z treści pisemnego uzasadniania zaskarżonego postanowienia wstępnego , wynika że Sąd Rejonowy z jednej strony wskazał na dwie jego podstawy prawne, tj. na art. 618 § 1 k.p.c. oraz art. 318 k.p.c. oraz rozróżnił przesłanki ich stosowania, a z drugiej – obie te podstawy prawne uznał za możliwe do zastosowania „zamiennego”, a więc nie przypisał właściwego znaczenia odmienności obu regulacji dla wnioskowania, czy i która winna mieć w ogóle zastosowanie dla rozstrzygnięcia zagadnienia objętego zaskarżonym postanowieniem wstępnym. Innymi słowy, z treści tego uzasadnienia ostatecznie nie wynika, w której z w/w podstaw prawnych znalazło oparcie zaskarżone postanowienie wstępne.

Z tych względów w pierwszej kolejności wyjaśnić należy, jaki jest prawidłowy zakres zastosowania obu w/w przepisów prawnych, a dopiero w następnej kolejności – wnioskować, czy i których z nich mógł mieć w ogóle zastosowanie do wydania postanowienia wstępnego – już co do samej zasady.

Warto w związku z tym odwołać się uchwały SN z dnia 16.03.2007 r., III CZP 17/07, którą prawidłowo przywołał także Sąd pierwszej instancji, ale już nie wyprowadził właściwych wniosków, skoro po pierwsze „zamiennie” (dowolnie) potraktował obie w/w podstawy prawne zaskarżonego postanowienia wstępnego, po drugie rozstrzygnął w nim o tym, że przedmiotowa nieruchomość stanowi część gospodarstwa rolnego. W szczególności Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że regulacje zawarte w art. 618 § 1 zdanie drugie i art. 685 k.p.c., jak i w art. 567 § 2 k.p.c., dopuszczające wydanie postanowienia wstępnego w postępowaniu nieprocesowym, o ile dotyczą skonkretyzowanych w nich sytuacji. W art. 618 § 1 k.p.c. (mającego – poprzez art. 688 k.p.c. - także odpowiednie zastosowanie w postępowaniu o dział spadku dopuszczono możliwość wydania postanowienia wstępnego w postępowaniu o zniesienie współwłasności, co do prawa żądania zniesienia współwłasności oraz co do tego, komu przysługuje prawo własności rzeczy, której dotyczy to postępowanie, jeżeli są to prawa sporne. W art. 685 k.p.c. natomiast ustawodawca dopuścił wydanie postanowienia wstępnego w sprawie o dział spadku w razie sporu między współspadkobiercami o to, czy pewien przedmiot należy do spadku, a postanowienie wstępne rozstrzyga wówczas, czy sporny przedmiot należy do spadku. Z kolei przepis art. 318 k.p.c. stanowi, że sąd, uznając roszczenie za usprawiedliwione w zasadzie, może wydać wyrok wstępny tylko co do samej zasady, co do spornej zaś wysokości żądania zarządzić bądź dalszą rozprawę, bądź jej odroczenie. Wyrok wstępny może być zatem wydany tylko w sprawach o zasądzenie świadczenia albo o ustalenie stosunku prawnego lub prawa i jego wydanie jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy sporna jest zarówno sama zasada roszczenia, jak i jego wysokość. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 1.12. 1999 r., I PKN 401/99, wydanie wyroku wstępnego zmierza do uniknięcia dalszej bezcelowej pracy sądu związanej z wyjaśnianiem wysokości dochodzonych roszczeń w sytuacji, w której sama zasada roszczenia jest też wątpliwa. Celem tej instytucji jest realizacja zawartego w art. 6 k.p.c. postulatu szybkości i sprawności postępowania oraz zasady ekonomii procesowej, które obowiązują także w postępowaniu nieprocesowym. Wobec tego Sąd Najwyższy rozważył, czy postępowaniu nieprocesowym ma odpowiednie zastosowanie art. 318 k.p.c., skoro ustawodawca uregulował w przepisach dotyczących tego postępowania sytuacje, w których może być wydane postanowienie wstępne, wskazując je w art. 567 § 2, art. 618 § 1 zdanie drugie i art. 685 k.p.c., a z art. 13 § 2 k.p.c. wynika, że przepisy o procesie stosuje się odpowiednio do innych rodzajów postępowań unormowanych w kodeksie postępowania cywilnego tylko wówczas, gdy przepisy szczególne nie stanowią inaczej. W następnej kolejności Sąd Najwyższy wyjaśnił, że rozstrzygnięcie tego zagadnienia zależy od oceny, czy art. 567 § 2, art. 618 § 1 zdanie drugie i art. 685 k.p.c. są, w rozumieniu art. 13 § 2 k.p.c., przepisami szczególnymi w stosunku do art. 318 § 1 k.p.c.. Na tak postawione pytanie udzielił odpowiedzi twierdzącej, argumentując, że wszystkie opisane w art. 567 § 2, art. 618 § 1 zdanie drugie i art. 685 k.p.c., a z art. 13 § 2 k.p.c. sytuacje nie mieszczą się w hipotezie art. 318 § 1 k.p.c., a zatem - jak trafnie wskazano to także w literaturze - postanowienia wstępne wydane w postępowaniu nieprocesowym, mimo podobnej nazwy, mają inny charakter niż wyroki wstępne w procesie, które są częścią rozstrzygnięcia co do istoty sprawy będącej przedmiotem procesu. Postanowienia wstępne mają własny, samodzielny przedmiot orzekania, są samodzielnymi rozstrzygnięciami merytorycznymi zagadnień prejudycjalnych, które w zasadzie mogłyby być przedmiotem oddzielnego postępowania, ale ze względów celowościowych zapadają w postępowaniu, w którym orzeczenie co do jego przedmiotu (podziału majątku wspólnego, zniesienia współwłasności, działu spadku) nie może być wydane przed rozstrzygnięciem wskazanego w powyższych przepisach zagadnienia wstępnego. (...). Reasumując, z tej analizowanej obecnie uchwały Sądu Najwyższego wynika, że po pierwsze przedmiotem postanowienia wstępnego – w postępowaniu o dział spadku może być tylko i wyłącznie rozstrzygnięcie sporu co do prawa żądania zniesienia współwłasności oraz co do tego, komu przysługuje prawo własności rzeczy, której dotyczy postępowanie, jeżeli są to prawa sporne (art. 618 § 1 zd. 2 k.p.c.), a także rozstrzygnięcie sporu co do tego, czy pewien przedmiot należy do spadku (art. 685 k.p.c.), te regulacje mają odpowiednie zastosowanie także do postępowania o podział majątku wspólnego (art. 567 § 3 k.p.c.), w którym to postępowaniu dodatkowo przedmiotem postanowienia wstępnego może być także rozstrzygnięcie sporu co do wysokości udziałów w majątku wspólnym); po drugie przepisy te mają charakter szczególny w stosunku do art. 318 k.p.c., po trzecie ten ostatni przepis może mieć odpowiednie zastosowanie do postępowania o dział spadku (poprzez art. 13 § 2 k.p.c.), ale tylko i wyłącznie wówczas, gdy w sprawie rozpoznawanej w trybie nieprocesowym sąd musi ustalić istnienie określonego stosunku prawnego lub prawa i zasądzić roszczenie, a sporna jest zarówno sama zasada, jak i wysokość roszczenia, po czwarte, nie ma tu zatem żadnej „dowolności”, czy „zamienności” stosowania art. 618 § 1 zd. 2 k.p.c., art. 685 k.p.c., art. 567 § 2 k.p.c. – z jednej strony i art. 318 k.p.c. – z drugiej strony.

Biorąc powyższe pod uwagę, dla udzielenia prawidłowej odpowiedzi na pytanie o dopuszczalność zastosowania, któregokolwiek z w/w przepisów i rozstrzygnięcia postanowieniem wstępnym, fundamentalnego znaczenia nabierało to jakie zagadnienie w niniejszym postępowaniu nieprocesowym istotne dla jego rozstrzygnięcia stało się sporne, bo od tego zależało to, czy już co do samej zasady mogło być rozstrzygnięte postanowieniem wstępnym w oparciu o art. 618 § 1 zd. 2 k.p.c., art. 685 k.p.c., a w przypadku braku spełnienia przesłanek z tych przepisów - w oparciu art. 318 k.p.c. Równie istotnym było to, o czym Sąd Rejonowy w ogóle orzekł postanowieniem wstępnym i czy takie rozstrzygnięcie – w tej formule spełniało w ogóle przesłanki jednego z w/w przepisów.

Nie ulega żadnej wątpliwości to, że w toku dotychczasowego przebiegu postępowania o dział spadków po M. i A. małżonkach K. i podział majątku wspólnego, pomiędzy wnioskodawczynią i uczestnikami zawiązał się spór co do prawa własności nieruchomości położonej w C., stanowiącej działkę o nr ew. (...), a to w związku z tym, czy nieruchomość ta w dacie otwarcia spadków po w/w osobach wchodziła w skład gospodarstwa rolnego, czy też nie i czy w związku z tym krąg jej współwłaścicieli wyznaczają spadkobiercy dziedziczący to wchodzące w skład spadków gospodarstwo rolne, czy też – spadkobiercy dziedziczący ogół praw spadkowych. W tym miejscu przypomnieć jedynie należy, że orzecznictwie wskazuje się, iż każdy spór, w wyniku rozstrzygnięcia którego może okazać się, że osoba występująca jako współwłaściciel rzeczy nie jest w ogóle współwłaścicielem lub przysługujący jej udział we współwłasności ma inną wysokość, jest sporem o własność w rozumieniu art. 618 § 1 k.p.c. (uchwała SN z 12.01.2010 r., III CZP 114/09).

Z treści zaskarżonego postanowienia wstępnego wynika, że Sąd pierwszej instancji ustalił, iż określona nieruchomość stanowi część gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadków po dwojgu spadkobiercach. To oznacza, że tym postanowieniem wstępnym Sąd Rejonowy nie rozstrzygnął sporu o prawo własności – w rozumieniu art. 618 § 1 zd. 2 k.p.c., a jedynie orzekł o tym, że ta w/w nieruchomość „stanowi część gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadków (…)”. Zatem orzekł jedynie w przedmiocie jednej z przesłanek determinujących rozstrzygnięcie sporu własność przedmiotu postępowania o dział spadku, a to nie to samo co rozstrzygnięcie sporu o prawo własności. Są to dwa różne zagadnienia, których utożsamiać nie można. Taka treść postanowienia nie odpowiada na pytanie o aktualny krąg współwłaścicieli przedmiotowej nieruchomości i wysokość przysługujących im udziałów w ramach tak ukształtowanej współwłasności, a tylko i wyłącznie takie rozstrzygnięcie sporu o własność – w rozumieniu art. 618 § 1 zd. 2 k.p.c. – w ramach sentencji wydanego na tej podstawie postanowienia wstępnego, korzystając z prawomocności materialnej (art. 365 § 1 k.p.c.) miałoby charakter prejudycjalny w dalszym postępowaniu o dział spadków i podział majątku wspólnego. Jest rzeczą oczywistą, że treść zaskarżonego postanowienia wstępnego nie stanowiła także rozstrzygnięcia sporu o przynależność w/w nieruchomości do spadków – w rozumieniu art. 685 k.p.c., bo abstrahując już od tego - nieruchomość ta bezspornie do nich wchodziła.

To wszystko oznacza, że wbrew stanowisku Sądu pierwszej instancji, niedopuszczalnym było wydanie tego zaskarżonego postanowienia wstępnego (o treści z niego wynikającej) – ani na podstawie art. 618 § 1 zd. 2 k.p.c., ani tym bardziej na podstawie art. 685 k.p.c. Niezależnie od owej niedopuszczalności zwraca uwagę i to, że to zaskarżone postanowienie wstępne wprowadza dodatkową „niepewność” do toczącego się postępowania dział spadków, skoro z jego treści zdaje się wynikać, że ta nieruchomość (działka (...)) w dalszym ciągu wchodzi w stanowi część gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadków. Tymczasem istota zagadnienia sprowadza się do dwóch oddzielnych kwestii: po pierwsze - raz jeszcze podkreślić to należy – chodzi o to jaki jest krąg współwłaścicieli tej nieruchomości, biorąc pod uwagę uprzednią odpowiedź na pytanie o jej przynależność do gospodarstwa rolnego lub jej brak – w dacie otwarcia spadków oraz porządek dziedziczenia ustawowego co do ogółu praw spadkowych i samego gospodarstwa rolnego; po drugie, jeżeli w dacie otwarcia spadków nieruchomość miała charakter rolny i stanowiła część gospodarstwa rolnego, to jaki charakter ma ta nieruchomość obecnie, tj. w dacie dokonywania działu spadków, czy w dalszym ciągu rolny, czy też nie. Oczywistym jest bowiem ten wniosek, że ewentualna zmiana tego charakteru (z rolnego na nierolny) – już po otwarciu spadków, a przed ich działem nie zmieni odpowiedzi na pytanie o stan prawny nieruchomości – ukształtowany w dacie otwarcia spadków, bo jeżeli wówczas stanowiła ona część gospodarstwa rolnego, to krąg jej współwłaścicieli stanowią w dalszym ciągu te osoby, które gospodarstwo rolne nabyły w udziałach przez dziedziczenie. Natomiast ewentualna zmiana przeznaczenia tej nieruchomości – z rolnej na nierolną (już po otwarciu spadku, a przed jego działem) będzie miała jedyne to znaczenie, że ten dział nastąpi z pominięciem przepisów o 619 k.p.c. oraz 213 i nast. k.c. Treść sentencji zaskarżonego postanowienia wstępnego zdawała się przesądzać to, że ta przedmiotowa nieruchomość aktualnie w dalszym ciągu wchodzi w skład gospodarstwa rolnego.

Skoro w postępowaniu o dział spadków zaistniał czytelnie ukształtowany i wyrażony spór o własność – w rozumieniu art. 618 § 1 zd. 2 k.p.c., to tylko i wyłącznie w oparciu o tę szczególną podstawę prawną winien był być rozstrzygnięty. To – z przyczyn już dostatecznie przez Sąd Okręgowy wyjaśnionych - oznacza, że wykluczone pozostawało jego rozstrzyganie na podstawie art. 318 k.p.c., bo spór o własność nie jest sporem o zasadę w rozumieniu tego przepisu. Niezależnie od tego, wbrew stanowisku Sądu pierwszej instancji takich kryteriów – rozstrzygnięcia o zasadzie, które to rozstrzygnięcie miałoby stanowić przesłankę już do samego zasądzenia świadczenia, nie spełniała także treść zaskarżonego postanowienia wstępnego.

Z tych wszystkich przyczyn, zaskarżone postanowienie wstępne podlegało zmianie poprzez jego uchylenie. Było to jedyne możliwe rozstrzygnięcie w niniejszym postępowaniu apelacyjnym (p. także postanowienie SN z dnia 25.11.1999 r., I CKN 750/98).

Całość dotychczasowych rozważań Sądu Okręgowego potwierdza i to, że nie miały żadnego znaczenia dla rozstrzygnięcia niniejszej w postępowaniu apelacyjnym zarzuty zgłoszone w apelacji. Także ostatecznie nieistotny dla rozstrzygnięcia sprawy w tym postępowaniu apelacyjnym był dowód z informacji Starostwa Powiatowego w K., który ostatecznie została przez Sąd Okręgowy pominięty (art. 235 ² § 1 pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.).

W tym stanie rzeczy Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. orzekł jak w sentencji.

SSO Mariusz Broda

(...)

(...)