Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Kielcach

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 12 marca 2014 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący: SSO Magdalena Bajor-Nadolska

Sędziowie: SO Małgorzata Klesyk

SO Rafał Adamczyk (spr.)

Protokolant: protokolant sądowy Agnieszka Baran

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 12 marca 2014 r. w Kielcach

sprawy z powództwa R. N., L. N., P. N. (1)i H. N.

przeciwko (...) S.A. w W.

o zapłatę

na skutek apelacji powodów od wyroku Sądu Rejonowego w Sandomierzu

z dnia 5 listopada 2013 r., sygn. I C 317/13

1)  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie IV (czwartym) w całości i nie obciąża H. N. kosztami procesu na rzecz pozwanego, a w pozostałej części jego apelację oddala i nie obciąża go kosztami postępowania apelacyjnego;

2)  zmienia zaskarżony wyrok w punktach II (drugim) i III (trzecim) w części dotyczącej kosztów procesu związanych z żądaniem odszkodowania i nie obciąża R. N.i L. N.kosztami procesu na rzecz pozwanego, oddala apelację R. N.i L. N.w części dotyczącej odszkodowania i nie obciąża ich kosztami postępowania apelacyjnego związanymi z żądaniem odszkodowania;

3)  uchyla zaskarżony wyrok w punktach I (pierwszym), II (drugim) i III (trzecim)
w części dotyczącej zadośćuczynień na rzecz R. N., L. N.i P. N. (1)i kosztów procesu z tymi żądaniami związanych i sprawę w tym zakresie przekazuje Sądowi Rejonowemu w Sandomierzu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

II Ca 79/14

UZASADNIENIE

W pozwie z dnia 20 maja 2013 r. powodowie R. N., L. N., H. N.oraz małoletni P. N. (1)domagali się zasądzenia od pozwanego (...) S.A.w W.następujących kwot:

- na rzecz R. N. kwoty 40000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 9 maja 2012 r. do dnia zapłaty tytułem zadośćuczynienia za krzywdę po śmierci syna oraz kwoty 20000 zł z odsetkami ustawowymi jak wyżej, tytułem odszkodowania za znaczne pogorszenie się sytuacji życiowej w związku ze śmiercią syna w wyniku wypadku komunikacyjnego, a także kosztów procesu;

- na rzecz L. N.kwoty 40000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 9 maja 2012 r. do dnia zapłaty tytułem zadośćuczynienia za krzywdę po śmierci syna oraz kwoty 20000 zł z odsetkami ustawowymi jak wyżej, tytułem odszkodowania za znaczne pogorszenie się sytuacji życiowej w związku ze śmiercią syna w wyniku wypadku komunikacyjnego, a także kosztów procesu;

- na rzecz H. N. kwoty 10000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 9 maja 2012 r. do dnia zapłaty tytułem zadośćuczynienia za krzywdę po śmierci bratanka oraz zasądzenia kosztów procesu;

- na rzecz małoletniego P. N. (1) kwoty 30000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 9 maja 2012 r. do dnia zapłaty tytułem zadośćuczynienia za krzywdę po śmierci brata oraz zasądzenia kosztów procesu.

W uzasadnieniu żądań powodowie wskazali, że w dniu 4 maja 2011 r. w miejscowości K.małoletni pieszy P. N. (2)został potrącony przez samochód marki (...)nr rej. (...)Na skutek doznanych obrażeń poszkodowany zmarł w szpitalu w dniu 9 maja 2011 r. Zmarły był synem, bratem i bratankiem powodów. Pojazd sprawcy zdarzenia był ubezpieczony w dacie wypadku w pozwanym towarzystwie ubezpieczeniowym. Powodowie podnieśli, iż kwestionują ustalenia pozwanego w zakresie przyjęcia przyczynienia się P. N. (2)do powstania szkody w wysokości 70 %, uznając wstępnie przyczynienie na poziomie nie wyższym niż 50%, przy czym zastrzegli możliwość zmiany tego stanowiska. Jednocześnie powodowie wywodzili, że kwoty wypłacone przez (...) S.A.w W.jedynie w niewielkim stopniu rekompensują doznane przez powodów krzywdy, a odszkodowanie stanowi tylko częściowe naprawienie szkody, bowiem śmierć 10-letniego P. N. (2)jest dla R. N., L. N., H. N.i P. N. (1)ogromną tragedią i niepowetowaną stratą, między powodami a zmarłym istniała silna więź rodzinna i emocjonalna, powodowie wciąż zażywają leki na uspokojenie i ciężko jest im pogodzić się z zaistniałą sytuacją. Powodowie powoływali się na dramatyzm swoich doznań jako osób bliskich zmarłego, osamotnienie, cierpienia moralne i wstrząs psychiczny wywołany śmiercią osoby najbliższej, a także istnienie zaburzeń będących skutkiem traumatycznych przeżyć, podnosili też, że rodzice chłopca zostali pozbawieni bieżącej pomocy w czynnościach domowych oraz stałej pracy w prowadzeniu gospodarstwa domowego, a ich aktywność życiowa i zawodowa uległa radykalnemu ograniczeniu wskutek doznanego szoku, utrzymującego się stresu i reakcji depresyjnej. W piśmie z dnia 3 września 2013 r. powódka R. N.na podstawie art. 446 § 1 k.c. rozszerzyła żądanie pozwu o kwotę 3500 zł z ustawowymi odsetkami od dnia następującego po siódmym dniu od doręczenia stronie pozwanej pisma procesowego rozszerzającego powództwo do dnia zapłaty, tytułem zwrotu kosztów postawienia nagrobka dla zmarłego syna. Zarządzeniem z dnia 22 października 2013 r. pozew w tej części został zwrócony.

Pozwany złożył odpowiedź na pozew po upływie zakreślonego terminu, dlatego zarządzeniem z dnia 2 marca 2013 r. odpowiedź ta została zwrócona. W piśmie z dnia 16 września 2013 r., stanowiącym załącznik do protokołu rozprawy, (...) S.A.w W.domagał się oddalenia powództwa w całości oraz obciążenia powodów kosztami procesu, w tym kosztami zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Strona pozwana przyznała datę oraz miejsce wypadku, na skutek którego nastąpiła śmierć P. N. (2), podnosząc jednocześnie, iż postępowanie karne w sprawie wypadku zostało zakończone w dniu 25 listopada 2011 r. postanowieniem Prokuratury Rejonowej w Sandomierzu o umorzeniu śledztwa wobec stwierdzenia, że kierująca pojazdem marki (...)nr rej. (...) M. K.nie poniosła winy w powstaniu wypadku drogowego, które to okoliczności przesądzają, iż ubezpieczycielowi nie można przypisać odpowiedzialności. Pozwany wskazał, że w wyniku zgłoszenia szkody przez powodów przeprowadzono postępowanie likwidacyjne nr PL (...), (...) S.A.w W.uznał swoją odpowiedzialność co do zasady i przyznał powodom (rodzicom zmarłego oraz bratu zmarłego) zadośćuczynienia, jednak przyjął przyczynienie poszkodowanego do powstania szkody na poziomie 70 % (wobec ustaleń postępowania karnego, że kierująca pojazdem nie miała możliwości uniknięcia wypadku, a jedynym sprawcą był małoletni P. N. (2)), zatem powodom zostały wypłacone odpowiednio niższe kwoty. Pozwany zakwestionował twierdzenia powodów co do stopnia przyczynienia się poszkodowanego do wypadku w 50%, argumentując, iż takie rozłożenie odpowiedzialności jest niezasadne, ponieważ w zaistniałych okolicznościach właściwe byłoby ustalenie przyczynienia się zmarłego do powstania szkody na poziomie nawet 90%. (...) S.A.w W.zgłosił wnioski dowodowe, których w efekcie nie popierał, podnosząc, że żądania powodów przewyższające kwoty wypłacone przez ubezpieczyciela w postępowaniu likwidacyjnym są rażąco wygórowane.

Wyrokiem z dnia 5 listopada 2013 r. Sąd Rejonowy w Sandomierzu oddalił w całości powództwo R. N., L. N. P. N. (1)i H. N.oraz zasądził od powodów R. N.i L. N.na rzecz (...) S.A.w W.kwoty po 3600 zł tytułem zwrotu kosztów procesu, a także zasądził od powoda H. N.na rzecz (...) S.A.w W.kwotę 1200 zł tytułem zwrotu kosztów procesu i odstąpił od obciążania powodów nieuiszczoną opłatą od pozwu.

Sąd Rejonowy ustalił, że w dniu 4 maja 2011 r. w miejscowości K.doszło do wypadku drogowego, w wyniku którego małoletni pieszy P. N. (2), syn powodów R.i L. N., został potrącony przez samochód marki (...)nr rej. (...)i na skutek doznanych obrażeń chłopiec zmarł w szpitalu w dniu 9 maja 2011 r. Postanowieniem z dnia 25 listopada 2011 r. Prokurator Prokuratury Rejonowej w Sandomierzu umorzył śledztwo w sprawie o przestępstwo dotyczące tego wypadku drogowego - wobec braku znamion czynu zabronionego, bowiem nie stwierdzono nieprawidłowości w technice i taktyce jazdy kierującej samochodem M. K., a nieprawidłowe zachowanie się pieszego P. N. (2)stało się przyczyną jego potrącenia przez pojazd, którym kierująca nie miała możliwości uniknięcia wypadku. M. K.była ubezpieczona w zakresie obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych w (...) S.A.w W.. W wyniku zgłoszenia szkody i przeprowadzonego postępowania likwidacyjnego zostały wypłacone przez ubezpieczyciela następujące kwoty: na rzecz R. N.- 9567 zł, na rzecz L. N.- 9000 zł i na rzecz małoletniego P. N. (1)- 6000 zł. (...) S.A.przyjął na podstawie art. 362 k.c. przyczynienie się w 70% do powstania szkody przez P. N. (2), podnosząc, że bezpośrednią i jedyną przyczyną wypadku było nieprawidłowe zachowanie się małoletniego pieszego, który wtargnął na jezdnię w bliskiej odległości od najeżdżającego pojazdu. Małoletni P. N. (2)był synem powodów R. N.i L. N.młodszym bratem małoletniego powoda P. N. (1)i bratankiem powoda H. N.. W dacie zgonu - w dniu 9 maja 2011 r. P. N. (2)miał 10 lat. Zamieszkiwał wspólnie z rodzicami, bratem i stryjem w jednym domu w D., gmina W., a uczęszczał do Szkoły Podstawowej w K.. Pomagał rodzicom w różnych czynnościach domowych. Powodowie R.i L. N.są rolnikami, utrzymują się z pracy we wspólnym gospodarstwie rolnym o powierzchni powyżej 7 ha. Przed wypadkiem uprawiali warzywa, a po wypadku zaprzestali ich uprawy, jednak dochody powodów z gospodarstwa nie uległy zmianie na skutek śmierci syna. Powódka R. N.ma 34 lata, zatrudnia się sezonowo przy zrywaniu wiśni. Przez okres około roku po śmierci syna powódka pozostawała pod opieką lekarza rodzinnego i była przez sześć miesięcy na zwolnieniu lekarskim, które zgłosiła do KRUS, pobierała w tym czasie świadczenie w kwocie około 300 zł miesięcznie. Ponadto zażywała leki uspokajające, lecz nie korzystała z opieki psychologa ani psychiatry. Po wypadku otrzymała wsparcie od rodziny, przez około pół roku nie mogła kierować samochodem, a ciągnikiem zaczęła jeździć po około trzech miesiącach od zdarzenia. Zarówno przed wypadkiem, jak i po nim R. N.pracuje w gospodarstwie rolnym. Kwoty zadośćuczynienia domagała się, aby ułatwiło jej to pogodzenie się ze stratą dziecka. Powódka pielęgnuje pamięć po zmarłym synu, dbając, aby na jego grobie zawsze były kwiaty i zapalona świeczka. Z kolei powód L. N.ma 49 lat, jest rolnikiem, nie korzystał po zdarzeniu z pomocy psychologa ani psychiatry, nie potrafił wskazać na żadne okoliczności potwierdzające żądanie pozwu, ani wyjaśnić, co świadczy o pogorszeniu się jego sytuacji życiowej po śmierci syna, podał, że P. N. (2)pomagał mu przy zbieraniu ziemniaków, zrywaniu jabłek i czereśni. Zarówno przed wypadkiem, jak i po nim powód pracuje w swoim gospodarstwie rolnym. Powód zeznał, iż kwoty, które otrzymał wraz z żoną do tej pory od ubezpieczyciela są wystarczające do złagodzenia powstałej szkody, po czym sprostował, że dotyczy to kwoty dochodzonej pozwem, choć nie potrafił wytłumaczyć, dlaczego kwoty przyznane w postępowaniu likwidacyjnym są jego zdaniem niewystarczające. L. N.zeznał też, że nie ma takich okoliczności, które mógłby przytoczyć na poparcie swojego żądania, a sytuacja powoda obecnie wróciła do normy i „troszkę jeszcze cierpi po stracie dziecka”. Powód P. N. (1)w dacie wypadku kończył Szkołę Podstawową, aktualnie ma 15 lat i jest uczniem gimnazjum, starszym synem powodów. Miał dobre relacje z młodszym bratem P.. Przed wypadkiem małoletni powód był skryty i małomówny, a po zdarzeniu zamknął w sobie, nie chciał z nikim rozmawiać, reagował agresywnie, na temat jego zachowania matka rozmawiała z pedagogiem szkolnym. Dopiero po roku od wypadku powódka udała się z synem P.do Poradni Psychologicznej, jednak była to wizyta jednorazowa, chłopiec nie otrzymał żadnych leków, a diagnoza nie potwierdziła, aby jego zachowanie miało związek ze śmiercią brata. Małoletni powód ma objawy tęsknoty za bratem, z którym spędzał wolny czas, bowiem zamyka się w pokoju i płacze. Natomiast powód H. N.ma 54 lata, jest rencistą, stryjem P. N. (2), z którym wpólnie zamieszkiwali. Powód jest inwalidą, porusza się o kuli, ale zeznał, że grając z bratankiem w piłkę „stał na bramce”, a także „mieli dobrą więź”. Powód po zdarzeniu nie korzystał z pomocy psychologa, nie przyjmował leków uspokajających, nie badał się, a myślami rzadko wraca do wypadku. Sytuacja psychiczna H. N.po śmierci bratanka niewiele się zmieniła, „może tylko ciśnienie nieco wzrosło”, poza tym stan zdrowia powoda nie uległ żadnej zmianie. H. N.zeznał, iż nie pielęgnuje pamięci po zmarłym chłopcu i nie był zorientowany co do rodzaju zgłoszonego żądania.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy przyjął, że brak jest podstaw do uwzględnienia roszczeń któregokolwiek z powodów. Sąd wskazał, iż podstawę prawną zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę stanowi przepis art. 446 § 4 k.c., zadośćuczynienie jest świadczeniem jednorazowym, przy jego określaniu należy wziąć pod uwagę wszystkie elementy krzywdy, łącznie z tymi, które mogą ujawnić się w przyszłości; ponadto jest to świadczenie pieniężne, mające stanowić środek złagodzenia cierpień psychicznych po utracie bliskiej osoby, ponieważ jego celem jest rekompensata strat niematerialnych związanych z doznaną krzywdą; jest to także świadczenie osobiste, przysługujące wyłącznie uprawnionemu najbliższemu członkowi rodziny zmarłego, ma ono charakter uznaniowy, a jego wysokość jest uzależniona głównie od rozmiaru i intensywności krzywdy. Sąd pierwszej instancji ocenił, że mimo iż bezspornie powodowie doznali krzywdy, to jednak zarówno jej stopień, jak i charakter nie został udowodniony, ogólne powoływanie się na wystąpienie wstrząsu psychicznego wywołanego śmiercią osoby najbliższej jest niewystarczające, bowiem powodowie nie wykazali swoich zaburzeń psychicznych, z zeznań powodów nie wynika, aby cierpieli na zaburzenia depresyjne, a utrzymujące się u powodów ból i smutek nie wykraczają ponad miarę leczenia straty po żałobie, nie mają wpływu na codzienne funkcjonowanie powodów. Sąd Rejonowy odwołał się do kryteriów oceny wysokości zadośćuczynienia zasądzanego na podstawie art. 445 § 1 k.c. w związku z art. 444 § 1 k.c. – przyjął, że suma zadośćuczynienia zależy od całokształtu okoliczności sprawy, a w szczególności stopnia i czasu trwania cierpień fizycznych i psychicznych, ich intensywności i długotrwałości leczenia, nieodwracalnego charakteru następstw wypadku, a nadto prognozy na przyszłość, wieku i innych cech poszkodowanego - i ocenił, iż roszczenia powodów są bezzasadne, gdyż żaden z nich nie wymagał ani nie wymaga terapii psychologicznej czy leczenia specjalistycznego, powodowie R.i L. N.próbują pogodzić się ze śmiercią syna, małoletni powód P. N. (1)ma jedynie objawy tęsknoty za młodszym bratem, a między powodem H. N.a P. N. (2)nie istniała szczególna więź emocjonalna, sytuacja psychiczna tego powoda niewiele się zmieniła po śmierci bratanka, H. N.nie pielęgnuje pamięci po zmarłym. W świetle powyższego Sąd Rejonowy uznał, że adekwatnym zadośćuczynieniem dla powodów są kwoty wypłacone przez ubezpieczyciela w postępowaniu likwidacyjnym. Zdaniem Sądu pierwszej instancji, powodowie nie przedstawili dowodów, które mogłyby obalić przyjęty przez stronę pozwaną stopień przyczynienia się zmarłego do szkody na poziomie 70%. Oddalając roszczenia R.i L. N. o odszkodowanie w wysokości po 20000 zł za pogorszenie się sytuacji życiowej tych powodów na skutek śmierci syna, Sąd Rejonowy podniósł, że wprawdzie rodzina P. N. (2)w efekcie tego zdarzenia przeżyła wstrząs, ale nie był to wstrząs ekonomiczny; R.i L. N.nadal pracują w ponadsiedmiohektarowym gospodarstwie rolnym, a zmarły syn tylko pomagał im w drobnych pracach, stosownie do swojego wieku; nadto nie był jedynym dzieckiem powodów. Sąd pierwszej instancji wskazał, iż kserokopie dokumentów złożonych przez powodów nie są dokumentami, a w procesie cywilnym sąd orzekający jest zwolniony z odpowiedzialności za rezultat postępowania dowodowego, natomiast ewentualne ujemne skutki nieprzedstawienia dowodu obciążają stronę, która nie dopełniła tego obowiązku. Sąd Rejonowy zasądził od R.i L. N.na rzecz pozwanego koszty procesu w wysokości po 3600 zł (zwrot kosztów zastępstwa procesowego), natomiast od powoda H. N.Sąd Rejonowy zasądził na rzecz pozwanego kwotę 1200 zł (zwrot kosztów zastępstwa procesowego). Jednocześnie Sąd pierwszej instancji odstąpił od obciążania powodów nieuiszczoną opłatą od pozwu, powołując się na „przesłanki szczególnie uzasadnionego wypadku”.

Powodowie zaskarżyli apelacją wyrok Sądu Rejonowego w całości, zarzucając rozstrzygnięciu Sądu pierwszej instancji:

1. naruszenia przepisów prawa procesowego, które mogły mieć wpływ na wynik sprawy, tj.:

- art. 129 k.p.c. w zw. z art. 229 k.p.c. – poprzez ich błędną wykładnię i niezastosowanie, skutkujące przyjęciem, że strona powodowa nie przedstawiła na poparcie swoich żądań żadnych dowodów (poza dowodem z przesłuchania powodów), podczas gdy okoliczności składające się na podstawę faktyczną roszczeń powodów, na poparcie których przedłożyli oni kserokopie dokumentów, zostały przyznane przez stronę pozwaną, a zatem twierdzenia te są bezsporne;

- art. 161 k.p.c. - poprzez jego błędną wykładnię, skutkującą dopuszczeniem, by pełnomocnik strony pozwanej przez złożenie załącznika do protokołu w toku rozprawy z dnia 17 września 2013 r. dokonał konwalidacji uprzednio zwróconej odpowiedzi na pozew, podczas gdy załączniki do protokołu nie mogą zastępować pism procesowych, a w szczególności nie mogą służyć omijaniu rygorów wynikających z kontroli sądu (przewodniczącego) nad możliwością, przedmiotem i terminem składania tych pism (art. 207 § 3 k.p.c.);

- art. 207 § 6 k.p.c. - poprzez jego niezastosowanie, skutkujące poczynieniem ustaleń faktycznych w zakresie okoliczności wypadku z dnia 4 maja 2011 r. na podstawie twierdzeń i dowodów podniesionych przez pełnomocnika strony pozwanej w załączniku do protokołu rozprawy z dnia 17 września 2013 r., podczas gdy te twierdzenia i dowody powinny być pominięte jako spóźnione, ponieważ strona pozwana nie zgłosiła ich w odpowiedzi na pozew;

- art. 235 § 1 k.p.c. - poprzez jego niezastosowanie, skutkujące poczynieniem ustaleń faktycznych w zakresie okoliczności wypadku z dnia 4 maja 2011 r. na podstawie akt szkodowych dostarczonych przez stronę pozwaną, podczas gdy w świetle zasady bezpośredniości ustalenia takie mogły być dokonane jedynie na podstawie zeznań świadków oraz - w warunkach przedmiotowej sprawy - opinii biegłego z zakresu rekonstrukcji wypadków drogowych;

- art. 328 § 2 k.p.c. - poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, polegające na niedostatecznym wyjaśnieniu podstawy prawnej rozstrzygnięcia w zakresie ustalenia wysokości należnego powodom zadośćuczynienia, a w szczególności: czy zadośćuczynienie to zostało skalkulowane przez Sąd pierwszej instancji z uwzględnieniem dyspozycji art. 362 k.c., a jeśli tak, to jaki stopień przyczynienia się zmarłego do powstania szkody przyjął Sąd oraz dlaczego uznał za zasadne zmniejszenie należnego zadośćuczynienia i w jakim zakresie dokonał tego zmniejszenia;

- art. 130 ³ § 2 k.p.c. - poprzez jego niezastosowanie, skutkujące wydaniem zarządzenia o zwrocie pozwu w zakresie rozszerzonej części powództwa w dniu 22 października 2013 r. z uwagi na nieuiszczenie w terminie opłaty stosunkowej, podczas gdy w świetle powołanego przepisu, po bezskutecznym upływie terminu do uiszczenia opłaty sąd powinien był prowadzić sprawę bez wstrzymywania biegu postępowania, a o obowiązku uiszczenia opłaty orzec w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji;

2. naruszenia przepisów prawa materialnego, tj.:

- art. 6 k.c. w zw. z art. 362 k.c. - poprzez ich niewłaściwe zastosowanie, skutkujące przyjęciem, że na stronie powodowej spoczywał ciężar wykazania stopnia przyczynienia, podczas gdy w świetle ogólnej zasady rozkładu ciężaru dowodu to na zobowiązanym do naprawienia szkody spoczywa ciężar wykazania przyczynienia, jego stopnia oraz adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy zachowaniem poszkodowanego a szkodą;

- art. 362 k.c. - poprzez jego błędną wykładnię, skutkującą mechanicznym zmniejszeniem wysokości należnego powodom zadośćuczynienia, mimo że strona pozwana w toku postępowania nie wykazała, że zmarły P. N. (2) przyczynił się do powstania szkody; ponadto, w razie uznania, iż istotnie zmarły przyczynił się do powstania szkody, w świetle powołanego przepisu możliwe jest zasądzenie pełnego odszkodowania mimo przyczynienia się poszkodowanego, a w warunkach przedmiotowej sprawy właśnie takie rozstrzygnięcie było uzasadnione, bądź ewentualne naganne zachowanie małoletniego poszkodowanego uzasadniało obniżenie należnego zadośćuczynienia i odszkodowania w znacznie mniejszym zakresie niż uczyniła to strona pozwana w toku postepowania likwidacyjnego;

- art. 446 § 4 k.c. - poprzez jego błędną wykładnię polegającą na:

⚫

przyjęciu, że wypłacone przez stronę pozwaną kwoty po 9000 zł na rzecz powodów R.i L. N.stanowią adekwatne zadośćuczynienie za krzywdę powstałą na skutek śmierci syna, a kwota 6000 zł na rzecz powoda P. N. (1)stanowi adekwatne zadośćuczynienie za krzywdę powstałą na skutek śmierci brata, podczas gdy w świetle zebranego materiału dowodowego uzasadnione było zasądzenie na rzecz powodów kwot tytułem zadośćuczynienia w żądanej wysokości;

⚫

przyjęciu, że powód H. N. nie należał do osób najbliższych zmarłego, wobec czego jego krzywda nie uzasadniała zasądzenia na jego rzecz zadośćuczynienia, podczas gdy powód nie ma własnej żony ani dzieci i zamieszkiwał wraz z pozostałymi powodami oraz ze zmarłym w jednym gospodarstwie domowym, spędzał ze zmarłym wiele wspólnego czasu i łączyła ich silna więź, co uzasadnia zaliczenie zmarłego do kręgu najbliższych osób powoda, a rozmiar krzywdy uzasadniał zasądzenie zadośćuczynienia w żądanej wysokości;

- art. 446 § 3 k.c. - poprzez jego błędną wykładnię, polegającą na przyjęciu, że po śmierci P. N. (2)nie nastąpiło znaczne pogorszenie sytuacji życiowej powodów R.i L. N., które uzasadniałoby zasądzenie na ich rzecz odszkodowania z tego tytułu, podczas gdy zgromadzony materiał dowodowy uzasadnia przeciwny wniosek.

Wskazując na powyższe zarzuty powodowie domagali się zmiany zaskarżonego wyroku poprzez uwzględnienie powództw w całości i zasądzenia od strony pozwanej na rzecz każdego z powodów kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Strona pozwana w odpowiedzi na apelację wniosła o oddalenie apelacji powodów i zasądzenie od powodów na rzecz pozwanego kosztów procesu za drugą instancję według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja zasługuje na częściowe uwzględnienie.

W orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego utrwalone jest stanowisko, że jeżeli poszkodowany, który przyczynił się do powstania szkody, następnie zmarł, a odszkodowania bądź zadośćuczynienia dochodzą osoby uprawnione z art. 446 § 3 i 4 k.c. jako poszkodowane pośrednio, przyczynienie się zmarłego powoduje zmniejszenie odszkodowania (zadośćuczynienia) dla tych osób na podstawie art. 362 k.c. W takim wypadku nawet ustalenia wyroku skazującego sprawcę śmierci (art. 11 k.p.c.) nie wyłączają badania, w jakim stopniu zmarły przyczynił się do doznanej szkody i tym samym zmniejszenia odszkodowania (zadośćuczynienia) na podstawie tego przepisu należnego osobom uprawnionym (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 sierpnia 1994 r., I ACr 169/94, Wokanda 1995/7/47, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 1985 r., IV CR 398/85, LEX nr 8740, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1997 r., II UKN 20/97, OSNP 1997 r., nr 23, poz. 478, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2008 r., III CSK 154/08, LEX nr 950431, wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 27 stycznia 2012 r., I ACa 1353/11, LEX nr 1108778). Za powyższym przemawia przede wszystkim argument wykładni systemowej, wynikający z usytuowania przepisu art. 362 k.c. zawartego w tytule I „Przepisy ogólne” trzeciej księgi kodeksu cywilnego dotyczącego zobowiązań. Przepis art. 362 k.c. dotyczy ogólnie ujętego „obowiązku naprawienia szkody” bez zróżnicowania podstawy prawnej, z którego ten obowiązek wynika, jak również podmiotu, na rzecz którego obowiązek ten ma być spełniony. Roszczenia dochodzone na podstawie art. 446 § 3 i 4 k.c. należą do roszczeń odszkodowawczych i dotyczą tzw. szkody pośredniej, stanowiącej wyjątek od zasady, że roszczenia odszkodowawcze przysługują jedynie osobom bezpośrednio poszkodowanym czynem niedozwolonym (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2001 r., III CZP 5/01, OSP 2003 r., nr 6, poz. 74). Wprawdzie roszczenia dochodzone przez najbliższych członków rodziny mają samodzielny charakter (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 grudnia 1972 r., I CR 615/72, OSPiKA 1974 r., nr 1, poz. 7), ale są ściśle związane z osobą zmarłego i dlatego jego przyczynienie się do powstania szkody nie może pozostać bez wpływu na wysokość tych roszczeń. Sytuacja powoda w procesie odszkodowawczym jest w takim wypadku identyczna z tą, którą miałby bezpośrednio poszkodowany (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1997 r., II UKN 20/97, OSNP 1997 r., nr 23, poz. 478). Skoro przyczynienie się poszkodowanego do powstania szkody jest, zgodnie z art. 362 k.c., podstawą do obniżenia obowiązku naprawienia szkody wobec bezpośrednio poszkodowanego, to tym bardziej jest to uzasadnione wobec osób jedynie pośrednio poszkodowanych, którym ustawa przyznaje prawo dochodzenia określonych roszczeń odszkodowawczych.

Sąd Rejonowy nie poczynił ustaleń faktycznych co do przebiegu wypadku drogowego z dnia 4 maja 2011 r., a w uzasadnieniu wyroku przytoczył jedynie postanowienie Prokuratury Rejonowej w Sandomierzu z dnia 25 listopada 2011 r. o umorzeniu śledztwa dotyczącego tego wypadku ze względu na niestwierdzenie nieprawidłowości w technice i taktyce jazdy kierującej samochodem (...) M. K.oraz fakt, że nieprawidłowe zachowanie się pieszego P. N. (2)stało się przyczyną jego potrącenia przez pojazd, którym kierująca nie miała możliwości uniknięcia wypadku (k. 144). Na przyczynienie się P. N. (2)do powstania szkody powoływali się sami powodowie już w pozwie, „uznając wstępnie przyczynienie na poziomie nie wyższym niż 50 %” (k. 4), a następnie w piśmie procesowym z dnia 10 września 2013 r., w którym R. N.rozszerzyła powództwo o kwotę 3500 zł (połowa kosztów nagrobka dla P. N. (2), „wobec dyspozycji art. 362 k.c.”- k. 100). Zarzut przyczynienia się poszkodowanego zgłosił też pozwany, określając stopień tego przyczynienia na 70 – 90 % (k. 111). O ile więc obie strony podnosiły w trakcie postępowania przed Sądem pierwszej instancji kwestię przyczynienia się małoletniego P. N. (2)do szkody, to sporny między stronami pozostawał zakres tego przyczynienia. Zgodnie z regułami dowodowymi, ciężar udowodnienia przyczynienia spoczywał na stronie pozwanej (art. 6 k.c.). (...) S.A.w W.zgłosił wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego do spraw rekonstrukcji wypadków drogowych celem ustalenia przyczynienia się poszkodowanego (k. 112), po czym cofnął ten wniosek (k. 117v). Powodowie dołączyli do pozwu kserokopie dokumentów (które nie mogą być uznane za dowód z dokumentów) – w tym także kserokopie opinii biegłych, ustalających w sprawie Ds. 679/11 i Ds. 1578/11 Prokuratury Rejonowej w Sandomierzu przebieg wypadku z dnia 4 maja 2011 r., z uwzględnieniem zachowania uczestników zdarzenia. Nie jest do końca jasny cel dołączenia takich kserokopii, skoro sami powodowie kwestionują w apelacji możliwość dokonywania ustaleń faktycznych na podstawie akt innej sprawy (k. 159 – 161). Chybione są przy tym zawarte w apelacji zarzuty naruszenia przez Sąd Rejonowy art. 129 k.p.c. w związku z art. 229 k.p.c., bowiem nie budzi wątpliwości, że stopień przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody był sporny między stronami i nie został przyznany przez stronę pozwaną. W tym miejscu wypada podnieść, iż zasada bezpośredniości przewidziana w powołanym w apelacji powodów przepisie art. 235 k.p.c. nie ma charakteru bezwzględnego. Pozwala ona na przeprowadzenie dowodu z dokumentów, które znajdują się w aktach innej sprawy, z tym że taki dowód powinien polegać na wskazaniu treści poszczególnych dokumentów, a nie akt całej sprawy, ponieważ art. 244 k.p.c. przewiduje tylko dowód z dokumentów, a nie dowód z akt innej sprawy. Sąd musi przeprowadzić ten dowód w taki sposób, aby strony mogły odnieść się do treści każdego z dokumentów i zgłosić stosowne wnioski (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 listopada 2003 r., IV CK 212/02, LEX nr 172816 oraz z dnia 30 maja 2008 r., III CSK 344/07, LEX nr 490435). Nie jest zasadny zarzut apelacji, że Sąd pierwszej instancji naruszył przepis art. 235 § 1 k.p.c., ustalając okoliczności wypadku z dnia 4 maja 2011 r. na podstawie akt szkodowych, gdyż – jak już wskazano – Sąd Rejonowy nie poczynił żadnych ustaleń co do przebiegu tego zdarzenia. Nie zasługują na uwzględnienie zarzuty naruszenia art. 207 § 6 k.p.c. i art. 161 k.p.c. W orzecznictwie jest prezentowane stanowisko, że twierdzenia czy zarzuty zgłaszane dopiero w toku postępowania, ale stanowiące rozwinięcie i sprecyzowanie twierdzeń przedstawionych w pozwie bądź odpowiedzi na pozew i będące adekwatną reakcją na sposób dochodzenia praw przez powoda lub obrony strony pozwanej w zasadzie nie mogą być uznane za spóźnione. O potrzebie późniejszego zgłoszenia określonych twierdzeń czy dowodów decydują okoliczności konkretnej sprawy, a przepisy o prekluzji dowodowej nie mogą być stosowane w sposób nadmiernie formalistyczny, kosztem możliwości merytorycznego rozpoznania sprawy (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 2008 r., III CSK 292/07, LEX nr 366047, z dnia 10 lipca 2008 r., III CSK 65/08, LEX nr 448045, z dnia 15 listopada 2012 r., V CSK 525/11, LEX nr 1276234, z dnia 14 marca 2013 r., I CSK 377/12, LEX nr 1318293). Na podstawie poglądów dominujących w doktrynie i orzecznictwie należy przyjąć, że nierozpoznanie istoty sprawy odnosi się do roszczenia będącego podstawą powództwa i zachodzi, gdy sąd pierwszej instancji nie orzekł w ogóle merytorycznie o żądaniach stron, zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania pozwu albo pominął merytoryczne zarzuty pozwanego. Do nierozpoznania istoty sprawy przez sąd pierwszej instancji dojdzie w szczególności w razie oddalenia powództwa z uwagi na przyjęcie przedawnienia roszczenia, prekluzji lub braku legitymacji procesowej strony, której oceny sąd drugiej instancji nie podziela. Analizowane sformułowanie obejmuje również sytuację, w której sąd a quo całkowicie zaniechał ustosunkowania się (zbadania i wyjaśnienia) do merytorycznych zarzutów pozwanego, związanych z ewentualnym przyczynieniem się poszkodowanego do szkody (zob. w szczególności wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999, nr 1, poz. 22; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 2002 r., V CKN 357/00, LEX nr 55513). Nierozpoznanie tego zarzutu przez Sąd Rejonowy, a także nieustalenie okoliczności wypadku z dnia 4 maja 2011 r., koniecznych do dokonania oceny prawnej pod kątem przyczynienia się poszkodowanego w rozumieniu art. 361 § 1 i 362 k.c., stanowi nie tylko błąd natury procesowej, ale jednocześnie nie pozwala na stanowczą ocenę na płaszczyźnie materialnoprawnej zarzutów dotyczących wysokości zadośćuczynień na rzecz R. N., L. N.i P. N. (1). Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie wynika bowiem w sposób jednoznaczny, czy Sąd Rejonowy oceniał wysokość zadośćuczynienia należnego tym powodom, biorąc pod uwagę kwoty wypłacone im z tego tytułu przez pozwanego przed procesem, skalkulowane z uwzględnieniem przyczynienia, a jeśli tak, to jaki stopień przyczynienia przyjął i jak go uzasadnił. W tym zakresie sfera motywacyjna orzeczenia nie została ujawniona w sposób umożliwiający poddanie jej ocenie instancyjnej (art. 328 § 2 k.p.c.).

Z powyższych przyczyn Sąd Rejonowy naruszył prawo procesowe i nie rozpoznał istoty sprawy w części dotyczącej zadośćuczynień na rzecz R. N., L. N.i P. N. (1), co skutkuje uchyleniem zaskarżonego wyroku w tym zakresie i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Sandomierzu na podstawie art. 386 § 4 k.p.c., przy rozstrzygnięciu o kosztach procesu związanych z tymi żądaniami, w tym kosztach postępowania apelacyjnego - na podstawie art. 108 § 2 k.p.c. Sąd Rejonowy ponownie rozpoznający sprawę, powinien prawidłowo przeprowadzić postępowanie dowodowe co do przebiegu wypadku drogowego z dnia 4 maja 2011 r. i stopnia ewentualnego przyczynienia się P. N. (2)do tego zdarzenia oraz na tym tle winien ocenić zasadność zgłoszonego przez R. N., L. N.i P. N. (1)żądania zadośćuczynienia, uwzględniając kwoty wypłacone już z tego tytułu przez (...) S.A.Dodatkowo trzeba wskazać, iż o tym, czy zachowanie poszkodowanego stanowiło współprzyczynę szkody odpowiadającą cechom normalnego związku przyczynowego, decyduje ocena konkretnych okoliczności danej sprawy, dokonana według kryteriów obiektywnych i uwzględniająca zasady doświadczenia, a w razie potrzeby także wiadomości specjalne (por. wyrok Sądu Najwyższego z 19 listopada 2009 r., IV CSK 241/09, LEX nr 677896). W judykaturze prezentowany jest pogląd, że ilekroć dla rozstrzygnięcia sprawy są wymagane wiadomości specjalne, to niedopuszczalne jest pominięcie dowodu z opinii biegłych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 1975 r., I CR 331/75, LEX nr 7729); jeżeli dowód z opinii biegłego jest niezbędny dla miarodajnej oceny wytoczonego powództwa, to w braku stosownego wniosku stron, sąd powinien dopuścić taki dowód z urzędu (art. 232 zdanie drugie k.p.c. - por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 1999 r., I CKN 223/98, Wokanda 2000/3/7). Nawet fakt, że strona jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika w tej szczególnie uzasadnionej sytuacji nie powinien zwalniać sądu z dążenia do prawidłowego wyjaśnienia sprawy (wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 31 stycznia 2013 r., I ACa 831/12, LEX nr 1286474, wyrok Sądu Najwyższego z 7 marca 2013 r., II CSK 422/12, LEX nr 1314390). Sąd Rejonowy przy ponownym rozpoznaniu sprawy, po dopuszczeniu i przeprowadzeniu we wskazany wcześniej sposób dowodu ze stosownych dokumentów z akt sprawy Ds. 679/11 i Ds. 1578/11 Prokuratury Rejonowej w Sandomierzu, powinien zatem rozważyć dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu rekonstrukcji wypadków drogowych. Możliwe jest również wykorzystanie opinii sporządzonej na potrzeby innego postępowania, ale tylko wówczas, gdy żadna ze stron nie zgłasza do takiej opinii zastrzeżeń i nie żąda powtórzenia tego dowodu w toczącym się postępowaniu (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 16 czerwca 1967 r., III PRN 9/67, OSP 1968/12/263, wyrok Sądu Najwyższego z 8 marca 2007 r., III CSK 352/06, LEX nr 278665). Wypada też zauważyć, że rozstrzygając w przedmiocie żądania zadośćuczynienia na podstawie art. 446 § 4 k.c. nie można bezkrytycznie opierać się na przesłankach dotyczących zasądzania zadośćuczynienia, o którym mowa w przepisie art. 445 k.c., czyli zadośćuczynienia dla bezpośrednio poszkodowanych (tj. osób, które same doznały uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia). Wysokość zadośćuczynienia przyznawanego na podstawie przepisu art. 445 § 1 k.c. jest uzależniona od wielu czynników wpływających na tę postać kompensaty szkody niemajątkowej, których nie sposób dostrzec w przypadku roszczenia z art. 446 § 4 k.c. Przepis art. 446 § 4 k.c. nie wiąże bowiem wystąpienia krzywdy z ujemnymi następstwami ujętymi wyłącznie w kategoriach medycznych. Kryteriami oceny rozmiarów krzywdy mogą być w odniesieniu do najbliższych członków rodziny zmarłego: charakter, rodzaj i intensywność więzi, jaka łączyła ich z tragicznie zmarłym, rola pełniona w rodzinie przez osobę zmarłą, okoliczności, w jakich nastąpiła śmierć, skutki w postaci poczucia stagnacji, osamotnienia i pustki po śmierci osoby bliskiej, wstrząs psychiczny i cierpienia moralne wywołane tym zdarzeniem, utrata radości życia, lęk przed przyszłością, wystąpienie zaburzeń będących skutkiem zgonu osoby bliskiej (np. nerwica, depresja), a także wiek i sytuacja rodzinna pokrzywdzonego, zwłaszcza stopień, w jakim pokrzywdzony będzie umiał odnaleźć się w nowej rzeczywistości i ją zaakceptować (por. wyrok Sądu Najwyższego z 20 kwietnia 2006 r., IV CSK 99/05, LEX nr 198509, wyrok Sądu Najwyższego z 1 kwietnia 2004 r., II CK 131/03, LEX nr 327923, wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 9 listopada 2011 r., I ACa 989/11, wyrok Sądu Najwyższego z 3 czerwca 2011 r., III CSK 279/10, LEX nr 898254, OSP 2012/4/44, wyrok Sądu Najwyższego z 10 maja 2012 r., IV CSK 416/11, LEX nr 1212823, wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 17 maja 2013 r., I ACa 382/13). Ponadto zadośćuczynienie zasądzone w związku ze śmiercią osoby bliskiej ma kompensować nie tylko doznany ból spowodowany śmiercią tej osoby, ale też przedwczesną utratę członka rodziny, która zawsze będzie nieodwracalna w skutkach.

Odnosząc się do pozostałych zarzutów apelacji należy natomiast stwierdzić, iż Sąd pierwszej instancji prawidłowo przyjął, że R. N.iL. N.nie wykazali, aby na skutek śmierci syna P.nastąpiło znaczne pogorszenie sytuacji życiowej tych powodów, które uprawniałoby ich do otrzymania stosownego odszkodowania na podstawie art. 446 § 3 k.c. Jak wynika z brzmienia powołanego przepisu, pogorszenie sytuacji życiowej najbliższego członka rodziny osoby zmarłej musi się cechować szczególnym nasileniem, a ponadto może ono uzasadniać przyznanie odszkodowania tylko wówczas, gdy sprowadza reperkusje majątkowe w sytuacji życiowej uprawnionego, a nie polega wyłącznie na jego cierpieniach moralnych (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 26 października 1970 r., III PZP 22/70, OSNCP 1971/7-8/120). Oczywistym jest, że z uwagi na wiek P. N. (2)(10 lat w chwili śmierci) chłopiec nie mógł wspierać finansowo rodziców; przeciwnie – to oni musieli mu zapewnić żywność, odzież, mieszkanie, zabezpieczyć potrzeby edukacyjne, zagwarantować właściwy rozwój i taka sytuacja w normalnym biegu rzeczy trwałaby jeszcze przez wiele lat. Nie można tu przeceniać okazjonalnie świadczonej przez małoletniego pomocy w gospodarstwie rolnym. R. N.i L. N.nie udowodnili, by śmierć syna łączyła się z koniecznością ponoszenia przez nich określonych dodatkowych wydatków czy wywołała inny uszczerbek w majątku powodów. Akceptując zatem i przyjmując za własne ustalenia Sądu Rejonowego dotyczące braku znacznego pogorszenia sytuacji życiowej R. N.i L. N.po śmierci syna, Sąd Okręgowy podziela wyrażoną przez Sąd pierwszej instancji ocenę prawną związaną z zastosowaniem art. 446 § 3 k.c.

Niezasadny jest także zarzut naruszenia przez Sąd Rejonowy przepisu art. 446 § 4 k.c. przy ocenie zasadności żądania zadośćuczynienia zgłoszonego przez H. N.. Skarżący ma rację, że o tym, kto jest najbliższym członkiem rodziny w rozumieniu tego przepisu, decyduje faktyczny układ stosunków pomiędzy określonymi osobami, a nie formalna kolejność pokrewieństwa wynikająca w szczególności z przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z 3 czerwca 2011 r., III CSK 279/10, LEX nr 898254, wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 24 stycznia 2013 r., I ACa 1347/12, LEX nr 1362742). Osoba dochodząca zadośćuczynienia na podstawie wymienionego przepisu musi jednak wykazać istnienie krzywdy powstałej na skutek zerwania więzi emocjonalnej ze zmarłym bliskim członkiem rodziny, przy czym nie można przyjąć, że zerwanie każdej takiej więzi automatycznie powinno skutkować zasądzeniem zadośćuczynienia. Sąd pierwszej instancji trafnie skonstatował – odwołując się do zeznań H. N. - że sytuacja psychiczna powoda po śmierci bratanka niewiele się zmieniła, „może tylko ciśnienie nieco wzrosło”, a sam powód zeznał, iż nie pielęgnuje pamięci po zmarłym chłopcu i nie był zorientowany co do rodzaju zgłoszonego żądania (k. 132v). Brak jest zatem krzywdy, która miałaby podlegać kompensacie i dlatego słusznie Sąd Rejonowy oddalił żądanie zadośćuczynienia zgłoszone przez H. N..

Zarządzenie o zwrocie pozwu w zakresie zgłoszonego przez R. N. żądania zasądzenia kwoty 3500 zł tytułem kosztów nagrobka dla P. N. (2) nie zostało zaskarżone przez powódkę zażaleniem (art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.) i stało się prawomocne, tak więc nie może być przedmiotem kontroli instancyjnej przy okazji rozpoznawania apelacji powódki.

Powyższe względy zdecydowały o oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c. jako bezzasadnej apelacji powodów R. N.i L. N.w części dotyczącej odszkodowania oraz apelacji powoda H. N.w części dotyczącej zadośćuczynienia. Jednocześnie Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok w zakresie kosztów procesu związanych z ostatnio wymienionymi żądaniami i nie obciążył R. N.,L. N.i H. N.tymi kosztami na rzecz pozwanego. Określenie odszkodowania należnego R. N.i L. N.oraz zadośćuczynienia należnego H. N.zależało bowiem od oceny Sądu. Niniejsza sprawa miała wieloaspektowy charakter, powodowie mogli być subiektywnie przekonani o zasadności dochodzonych przez nich roszczeń. Fakt, iż R. N., L. N.i H. N.zostali dotknięci śmiercią członka rodziny, jak również porównanie statusu materialnego stron, sprawiają, że rozstrzygnięcie o kosztach procesu - także postępowania apelacyjnego - oparte na art. 102 k.p.c. odpowiada zasadom słuszności.